Даследчык таямніцаў святла: Аляксандр Садоўскі
Таццяна Процька
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 63с.
Мінск 1994
Злева на малюнку — касцёл Святой Барбары, дзе быў ах-рышчаны Садоўскі. У савецкім часе ён быў зачынены і разбу-раны
Атэстат аб заканчэнні гімназіі Аляксандра Садоўскага. Копія атэстата прыкладалася да дакументаў, якія абітурыенты пада-валі на імя рэктара і якія заставаліся ў архіве універсітэта "на вечнае захаванне". Копію Аляксандру зрабілі на тым жа блан-ку, што і сам атэстат. У атэстат заносіўся "бал", які вызначаў веды і поспехі вучня: "выдатныя" — 5, "добрыя" — 4, "здаваль-няльныя" — 3. Бал мог мець выгляд дробу, бо складваўся з адзнакаў, што атрымоўваў вучань на працягу ўсіх гадоў наву-чання
БЯІЕТЬ
^*
Іммтмпіп Г-Петербургсыго Ужоерсггет* сгушту
■ШП. л топ. тго мг. ю орошетю его, ,«о»т.»вт«І«*
оть ішмввсммго
«^- ^сумммь^
По істмеві же сего сроіа на-
дтйм Лйеп іолеп бнть aoupuncn оЛратяо йвспеггору
С -Пет«р«трп.. <■*" 1S’^ ™“
Білет, які выдаваўся студэнтам, што ад’язджалі дадому на час летніх вакацыяў.
У жыхароў Расейскай імперыі не было пашпартоў і прапіскі. Калі хто-небудзь ад’язджаў са сталага месца жыхарства ў іншую губерню, ён мусіў мець дакумент, які ўдакладняў яго грамадскі стан. Уладальнік білета павінны быў у гарадах прад’яўляць яго гараднічым ці гарадской паліцыі, а ў паветах — земскай ці валасной або сельскай паліцыі
// 7Л?. у /.
/^^/»1
с/м w
^/^^еЧН'а/ /і&у
cW
Вокладка з канспекта лекцыяў па фізіцы А. Садоўскага. Не-калькі іх паасобнікаў і сёння захоўваюцца ў Расейскай нацы-янальнай бібліятэцы імя Салтыкова-Шчадрына ў Санкт-Пе-цярбурзе
A. H. САДОВСКІЙ.
ПОНДЕРОМОТОРНЫЯ ДЬЙСТВІЯ жмжшж» ІІА КРНІТАЛЛЫ.
ЧАСТЬ I
(ТКЧ'ГІІІЧК І.ЛЯі
ЮРЬКВ-Ь
І1НЧЛТАІЧ> Bl> Tltn-HTW-itl к маттівкіп
1898
Вокладка галоўнай навуковай працы А. Садоўскага, выдадзе-най асобнай кнігай у 1898 годзе ў Юр’еве. Паасобнікаў кнігі было няшмат, бо выданні на расейскай мове ў еўрапейскіх на-вукоўцаў не былі папулярнымі. Кніга, якая змяшчала навуко-вае адкрыццё, заставалася амаль 20 гадоў не прызнанай
Заява А. Садоўскага аб звальненні з пасады дэкана фізічна-матэматычнага факультэта.
А. Садоўскі не любіў займаць адміністрацый н ыя пасады. У жніўні 1906 года ён звярнуўся да сяброў факультэта з просьбай падтрымаць яго заяву аб звальненні з пасады дэкана. "He лічу для сябе магчымым выказаць нязгоду, але быў бы вельмі зада-волены, калі б A. I. забраў сваю заяву і застаўся дэканам", — гэтую думку нраф. Г. Коласава падтрымалі ўсе сябры факультэта
Старая Прага, знакаміты Карлаў мост. Аляксандр Садоўскі і аднойчы зйхапляўся прыгажосцю Влтавы. У Празе знайш< навуковец і свой апошні прытулак
-I»*
ПАСПОРТНАЯ КННЖКА.
I jpa Komi hoi o^utui..J^J^ i Выдана ^С fc m ep t> tM ^ cteU^i ‘ p vi fn fl pc Kil'C O Юц^ WKa W ‘ Vnu I (^te к rn/fna пім'.г ■
^Х®* fnicer п г
гош
місяца 4v /ня
<4. Ml
Ла &мІн г й ll(. lffl<>JH4M
Першая старонка замежнага пашпарта жонкі А. Садоўскага.
У 1891 годзе А. Садоўскі ажаніўся з Кацярынай Салье. Жон-ка была маладзейшая за яго на 10 гадоў. Шлюб аказаўся шчаслівым. Але маладой жанчыне з трыма маленькімі дзецьмі было не надта весела ў правінцыйным Юр’еве. У дадатак ма-лодшы, Міхаіл, быў хваравіты. У 1907 годзе Садоўскі падаў заяву рэктару: "Маю гонар пакорна прасіць Вашу Міласць вы-даць асобную пашпартную кніжку тэрмінам на 1 год маёй жон-цы..." Сям’я без яго ад’язджала да сваякоў у Фінляндыю
yf-го 'й^ч £%і6 г.
Як супрацоўнік вайскова-прамысловага камітэта, кансультант "Расейскага прадпрыемства па дакладнай механіцы, оптыцы" А. Садоўскі мусіў часта ад'язджаць у Пецярбург. Менавіта пра гэта і сведчыць даведка, складзеная навукоўцам
Л. Крылоў пад час заканчэння Марской акадэміі (1890 год). Калі ў 1888 годзе Крылоў быў залічаны ў слухачы акадэміі, Са-доўскі ўжо працаваў там выкладчыкам. Лле гэта не пераш-кодзіла ім стаць сябрамі на ўсё жыццё
я і’ р н а л ь
засіданія «чвбнаго Совіта по ‘Гвхняческтп Отділамь пнколавьскоГ. ЫорскоЛ Акадвмія
21 декабря 1917 года.
•*7
нрясутствоваля: пачальннкг Академів к л а д о.
'ілень аэнеренцій Впяндлврг.
нро*ессорк я преподавателя: ііокальскій.Нвт-ровскІЗ, Врякса, Лукянь, Сомова, СадоввкІЛ, Кулгаковь, Ахматовь. iIOMO^HKKb Начальяяча Акадвмія д т а л ь.
цо открктія засЬданІя про’ессорь вуліфчэві далмя. ь Со-в^ту.что вь засіданін Сов*та нетроградсчаго ^ннвврснтета I ’ декабря сего го, а л.Н.садовс"ому,чнта<о";ему курсь $кзн-кп вв ккколаевско" ,.>ореко2 л^адвміп.прпсухдено званіе по-четнаго доктора ’пяркп. * ”
оі 1°?Э году л.К.ьадовкчі!! ня-вчатх".% сочнненіе: цон-деронотэрння ді2ств!ч яляятрочаглятнкхі я світовкхі волнь на крпсталл|:." алагодаря новостн его ядея.княга вта не могла проЗтн вь вяді дясовртакІк.Ьо прошло время.н англІЗ скІЗ учечк." йоЛнтвнгг оь другоП точчп зрінія т.одокела чі тімг явленіямі.которкя вюш пред.'чазанк л.Г.садовсюш*. Сг тіхь порь раввялап* іДлая лнтература по поднятому л.й. Садовсчнмі вопросу н в» нвй вэпелі во всеобдее употпввле-ніе тврмянв: „г'.’івкть йадовсхаго."
в* вяду несомніянкхі каучякхь заслугв впо йетроград-скіП ^няверсмтвт» прясуднл» ему званів почетнаго доктора.
ііослі докляда npo^eccopa ьулгакова пачяльнякв лкадейія
Адзін з аркушаў пратаколаў паседжання Рады Мікалаеўскай акадэміі, якія захоўваюцца ў Ваенна-марскім архіве ў Санкт-Пецярбурзе
Зала Нацыянальнай і універсітэцкай бібліятэкі ў Кліменціне — так называўся адзін з самых старых карпусоў універсітэта ў Празе. Тут неаднойчы працаваў А. Садоўскі
U** Лн SccU^W^
Am Utws'MKi____________ -
»1 ^^\ "'.7Ю;;26' I
J ^ЛіТКіГх X
'S
^ »'t егмг^ ^ ^ •■^t^‘^t y^ j^d. ^bx u^^Kt^-^-xJ^,^,^ ^^ ^^^’“i) ^*' рк/ St. іій^п^і /а^^^> 441 ^ш ^ ^^ ^ р^^ -4ч J шік. ^ ^ ^ ^,ій7 ^ Гіг^ ^"^^ ^^LZ.. *-^ Х'П-Лі^к Л^-^^- Vt^M^n < .^кЛкГ 2йл 2еЛ ^ Ях«Л>7лД.і .41,. Ле.гг« ?ч/ ?a*m.kJ
н^л^ а^іг^. ( t
ўа cuuJXt ігх'с-'.мйкі «4, ^і^й с ^,4< іЖ ‘<і ^ '“‘^ ^ tJM^- ^ кк ^^1. ^/ ^^ ^/^г^.
^У^ ^ &4^,
Заява малодшага сына навукоўца — Міхаіла, пададзеная ў Дэрпцкі універсітэт у 1926 годзе з просьбай пацвердзіць пасады і навуковую годнасць Садоўскага. Пасля смерці А. Садоўскага дзеці раз'ехаліся па розных кутках свету. Старэйшы сын апынуў-ся ў Грузіі, малодшы — у Берліне, іх маці — у Празе
Прынцыповая ысма прылады Р. Бэта, на якой у 1935 годзе атрымана эксперыментальнае пацверджанне эфекту Садоўскага.
У 1970 годзе старэйшы сын навукоўца пісаў у Музей Тарту-скага універсітэта: "У 1899 годзе бацька абараніў у Пецяр-бургскім універсітэце доктарскую дысертацыю. Дысертацыя прынцыповых заўвагаў не выклікала, але ступень доктара яму тады не была прысуджаная, тэарэтычная частка не падма-цоўвалася адпаведным эксперыментам, які б пацвердзіў прад-казаны эфект. Праф. Хвольсанам (або праф. Боргманам) было прапанавана дамагчыся эксперыменталыіага доказу пандэраматор-нага эфекту, і тады, маўляў, дысертацыя будзе прынятая. Са слоў бацькі я памятаю, што тым часам яшчэ ня ўмелі выраб-ляць такія тонкія кварцавыя ніткі, каб выявіць з іх дапамогай пандэраматорны эфект. Потым, калі ніткі патрэбнай таўшчыні былі зробленыя, эфект, прадказаны бацькам, быў даказаны"
ваў ролю універсітэта ў Эстоніі вядомы славя-нафіл I. Аксакаў.
Дзсля таго каб "выратаваць” мясцовае насель-ніцтва ад анямечання, быў абраны всльмі ары-гінальны спосаб. Пачалася моцная русіфікацыя краю, названая "працэсам набліжэння" Прыбалтыкі да астатняй Расеі. Адзначым, што шэсцьдзесят га-доў раней такім жа чынам пачалі "выратоўваць" ад "апалячання" Бсларусь. Культуры беларускага і прыбалтыйскіх народаў мала што прыдбалі ў выніку.
"Актыўная роля ў гэтым працэсе набліжэння як раней, так і цяпер налсжала кіраўнічым дзяр-жаўным пачынанням і ідэям, якія ішлі з цэнтра, а універсітэту трэба было так ці інакш рэагаваць на гэтыя апошнія, падыходзячы, аднак жа, паступо-ва, па абставінах, да такога яго стану, які павінны быў нарэшце з’явіцца неабходным вынікам сукуп-най дзейнасці адзначаных умоваў*, — так характа-рызавалася русіфікацыя ў "Пстарычным нарысе", надрукаваным да стагоддзя універсітэта.
"Набліжэнне" да Расеі каштавала Бсларусі ска-савання на яс тэрыторыі вышэйшых навучальных установаў**. За паўстагоддзя царскі ўрад навучыў-ся дзейнічаць больш далікатна. Дэрпцкі універ-сітэт нс быў зачынены, але пераўтвораны. Аўта-номія універсітэта была значна абмежаваная, яе кіраўніцтва прызначалася Міністэрствам народнай асветы, а не абіралася, як рансй. Паслядоўна ажыццяўляўся пераход з нямецкай на расейскую мову навучання і выкладання. Яшчэ ў 1892 годзе на гэтую мову было псравсдзена ўсё справаводст-ва, на ёй павінны былі быць напісаныя дысерта-цыі. Амаль цалкам змяніўся прафесарска-выклад-чыцкі калсктыў, на ўтрыманне якога дзяржава выдзеліла дадатковыя сродкі.
Петухов Я. В. Нмперанюрскйй Юрьевскйй, бывішш Дерпт-скнй, унйверсйтет в послчОчіш пернод своего столетнего суіце-ствованйя (1865—1902): Неторйческйй очерк. СПб. 1906. С. 4. ♦ ♦
Як вядома, у 1832 гоОзе быў зачынены йдзіны на той чйс ў Белйрусі Ніленскі універсітэт.
33
Асноўны цяжар у ажыццяўлснні рэформы лёг на першага прызначанага (а не абранага) рэктара універсітэта А. Будзіловіча — таксама нашага земляка, ён паходзіў з Гарадзенскай губерні, — члена-карэспандэнта С.—Пецярбургскай акадэміі навук. Менавіта ён запрасіў А. Садоўскага ва універсітэт, дамогся прызначэння яго выконваць абавязкі экстраардынарнага прафссара яшчэ да абароны магістэрскай дысертацыі. У лістападзе 1898 года А. Будзіловіч звярнуўся ў міністэрства з новым хадайніцтвам — прызначыць Садоўскага выконваць абавязкі ардынарнага прафесара. I хоць міністэрства хадайніцтва адхіліла, настойлівы рэктар, аднак, дамогся свайго: загадам № 33 ад 8 траўня 1900 года, узгоднсным з царом, А. Са-доўскі быў пераведзены ў ардынарныя прафесары, не маючы пры гэтым ступені доктара навук. Гэта было для таго часу вельмі рэдкім выключэннем.
ДАСАЕДЧЫК ТАЯМНІЦАЎ СВЯТЛА
Абаронй мйгіетэрскай дыіертацыі * Прафе сар прымае часля занянікаў * У фізічным кабінеце * "Прашу мяне нікуды болыа не абіраць" * Падзяка міністра * Адкрыццё на "кончыку пяра" * Неразуменне калегаў * Прызнанне "эфекіпа Садоўскага"
МАГІСТЭРСКАЯ ДЫСЕРТАЦЫЯ
Прызначэнне на прафесарскую пасаду вымагала абароны дысертацыі. Без атрымання ступені магістра фізікі цяжка было разлічваць на павагу ў новым калектыве: "выключэнні" не ка-рысталіся поспехам у тагачасных навукоўцаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
