Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
3. Побач з лічбай можа выкарыстоўвацца поўны запіс фізічных і іншых велічынь або іх скарачэнне паводле міжнародных стандартаў. Напрыклад:
Частка шостая. ПРАЎКА НА ТЭХНІЧНЫМ УЗРОЎНІ
425
Сіла электрычнага току даІАмпер [7 ампер або 7 А]; Магутнасць прылады роўная 20 квт [20 кВт]\ Яравой пшаніцай засеяна 2 кеа [2000 га]; Даўжыня хвалі — 1200 A [0,12 мкм\.
Стандартныя скарачэнні пішуцца без кропак: га (гектар), м (метр), см (сантыметр), кг (кілаграм), А (ампер) і пад. У фінансавых дакументах, у навуковай літаратуры і публіцыстыцы могуць выкарыстоўвацца агульнапрынятыя стандартныя знакі грашовых адзінак: $ (долар), € (еўра), Вг (беларускі рубель), а таксама знакі №, %, § і інш. Усе названыя скарачэнні і знакі выкарыстоўваюцца толькі ў спалучэнні з лічбавымі абазначэннямі. */ Перадачы радыё можна было прымаць на адлегласці да 300 км (Я. Радкевіч);
Сярэдняя працягласць гукаўу носьбітаў беларускай мовы з хуткім індывідуальным тэмпам складала ад 69да 80мс (Л. Выгонная); Электрасілкаванне — ад аднафазавай сеткі пераменнага току напружаннем 220 В частатой 50 Гц. Памер экрана па дыяганалі — 356 мм (А. Кучынскі); Пры напружанасці электрычнага поля 30 кВ/см (гэта можа забяспечыць шпуля Румкарфа) у паветранай шчыліне кандэнсатара адбываеццаэлектрычны разрад, які суправаджаецца свячэннем — іскрай (В. Грыбкоўскі, В. Гапоненка, У. Кісялёў); Максімальная магутнасць у імпульсе пры гэтым (каліэнергія імпульсу 10 мДж) складзе = 1 ГВт (I. Сташкевіч).
^ 1. Мікалай Прасталупаў: «Да лета к& м [квадратны метр] жылля на другасным рынку сталіцы патаннее да 13001500 USD». 2. Пенсіянер памёр ад апёкаў, а плошча пажару, выкліканага выпадковай іскрай, дасягнула 7~гв [7га або, лепш, 7гектараў]. 3. У вагоне — ад 45 да 60 кубаметраў [м3] лесаматэрыялаў.
4. Многія скарачэнні, у тым ліку зацверджаныя міжнароднымі стандартамі, можна знайсці ў спецыяльнай літаратуры. Напрыклад, існуе даведнік «Метадычныя ўказанні для рэдактараў Беларускай энцыклапедыі» (Мінск, 1995), які ўтрымлівае раздзелы і па скарачэннях.
Адзначым, што адзінкі вымярэння, якія складаюцца:
• з аднаго слова, скарачаюцца без кропкі (акрамя пералічаных у п. 2): грам — г, гектар — га, гадзіна — г (гадз), суткі — сут, тыдзень — тыдз, дыяптрыя (аптычная сіла) — дптр;
• са складанага назоўніка, напісанага праз злучок, афармляюцца з выкарыстаннем размешчанай на сярэдзіннай рысе (вынесенай на сярэдзіну радка) кропкі: ньютанметр (момант сілы) — Нм, омметр (удзельнае электрычнае супраціўленне) — Омм, вольтампер (у электратэхніцы: поўная магутнасць) — В А, кілаватгадзіна — кВтгадз;
• са словазлучэння з прыназоўнікам за, пішуцца праз касую рыску (слэш); метр за секунду —м/с, кіламетр за гадзіну — км/г (км/гадзў, абарот за секунду — аб/с, кілаграмметр у квадраце за секунду (момант імпульсу) — кгм2/с;
• адзінкі вымярэння, якія складаюцца са словазлучэння «прыметнік — назоўнік», пішуцца з кропкамі: конская сіла — к. с., светлавы год — св. год.
426
Частка шостая. ПРАЎКА НА ТЭХНІЧНЫМ УЗРОЎНІ
5. У літаратуры для шырокага кола чытачоў нельга ліквідоўваць скарачэнні года (г.), як гэта практыкуецца ў энцыклапедычных выданнях.
^ Сенека Луцый Аней (4 [г.] да н. э.— 65 [г.] н. э.), рымскі палітычны дзеяч.
§ 107. Прабелы ў афармленні лічбаў і знакаў
1. Праз злучок без прабелаў пішуцца простыя лічэбнікі, абазначаныя словамі і лічбамі, якія называюць прыблізны лік: трычатыры гады, шэсцьсем гадзін, 23 секунды.
^ 3 сярэдзіны ліпеня ў самім мястэчку адкрываюцца месячныя настаўніцкія курсы, на якія прымаюцца пасля сямівасьмі класаў (I. Навуменка); Галя ўзяла альбом з фотакарткамі і, калі сяброўка пайшла, перагарнула старонкудругую, хацела ўжо нават адкласці — на здымках у сваёй большасці былі незнаёмыя ёй людзі, дык што іх разглядваць! (Р. Баравікова); Памятаю, было яму [Руслану] гадоў пяцьшэсць (Р. Бензярук); Паўтарыце23 разы (А. Каляда).
/ А яшчэ трэба было дасягнуць глыбіні тры — лярь [mpoxпяці] метраў.
2. Пры афармленні складаных і састаўных лічэбнікаў прыблізнага ліку ставіцца працяжнік. Пры напісанні лічэбнікаў словамі прабелы з двух бакоў працяжніка абавязковыя; пры напісанні лічэбнікаў лічбамі прабелы не робяцца: праз сорак пяць — сорак шэсць гадоў, 6070я гады. Пры ўмоўным пералічэнні таксама ставіцца працяжнік без прабелаў: параграфы 46, 25 паверхі.
^ Пасвілімы штуктрыццаць — трыццаць пяць (Ф. Янкоўскі); Цяжкія гарматы за дзень маглі зрабіць 2030 стрэлаў, гарматы сярэдняга і малога калібраў — 6080 стрэлаў (А. Бельскі, М. Ткачоў); Адным з самых буйных па памерах вяшчання на Беларускім радыё ў 19331941 гадах быў літаратурны аддзел (Я. Радкевіч); Таму на кожны кілаграм вагі цела дзіцяці неабходна штодзённа ўводзіць з ежай 2,53 г бялку, 56 г тлушчу, 1012г вугляводаў, 100 150г вады і дастатковую колькасць мінеральных солей і вітамінаў (I. Усаў).
3. Дроб не аддзяляецца прабелам ад цэлага ліку, калі набіраецца праз касую рысу, і аддзяляецца прабелам, калі набіраецца з гарызантальнай падзяляльнай лінейкай: 24 !4, 24 |.
✓ Параўнанне гэтай табліцы з сучаснымі звесткамі паказвае, што пададзеныя К. Семяновічам лічбы сістэматычна заніжаныя, мабыць, з прычыны завышанага значэння, узятага для вады (рц2о/рдй = 5 j / 100 = 0,057 у К. Семяновіча, Ph2o/Pau = 5,166/100 0,052 па сучасных дадзеных) (А. Бельскі, М.Ткачоў).
4. Прабел не робіцца паміж знакамі «плюс», «мінус» і лічбамі (часам і літарамі): +20, 4; паміж лічбай і літарным абазначэннем: 5а, ІІб.
✓ Дыяпазон рабочых тэмператур каляровага дысплэя — ад +5 да +40 °C (А. Кучынскі); Напрыклад, бытавыя халадзільныя прыборы і пральныя машыны павінны быць як мінімум класа А+ па энергаэфектыўнасці.
Частка шостая. ПРАЎКА НА ТЭХНІЧНЫМ УЗРОЎНІ
427
5. Прабелы абавязковыя паміж знакамі №, §, %, °C і лічбамі: No 49, § 13, 25 %, 30 °C.
^ Такая тэмпература характэрная для цэнтральнай часткі Сонца, у рэчыве якога маецца каля 80 % вадароду і каля 20 % гелію (В. Бондар, Ч. Федаркоў); I сапраўды, у іншым месцы таго ж артыкула Дыбоўскі піша: «Калі мы разгледзім падмікраскопам (Hartnack№4)зрэз, якіпраходзіць праз...»(С. Галакціёнаў, Г. Яцкевіч).
4? Зверху пасыпаем дзёртым сырам ізапякаем пры 200[]°Сда мяккасці бульбы (хвілін 40).
6. У кніжных выданнях аддзяляюцца прабелам адзін ініцыял ці два ініцыялы ад прозвішча (В. Быкаў, П. I. Клімук), два ініцыялы адзін ад аднаго (I. М. Лучанок, С. М. Станюта). Аднак нярэдка гэтае патрабаванне парушаецца ў энцыклапедычных і навуковых выданнях, у газетах і часопісах дзеля эканоміі месца. Калі імя пішацца праз злучок, ён у ініцыялах захоўваецца, а прабелы не робяцца.
*✓ Лёс падараваўЛермантаву, высланамуў 1837годзе на Каўказ, сустрэчузадным з тых «сыноў вольнасці», з думкай пра якіх ішоў у сталасць, у сваю паэзію,— з A. I. Адоеўскім (М. Арочка); Заставалася толькі гадаць, хто ў 1979 годзе мог быць гэтай асобаю: першы сакратар КПБ П. М. Машэраў, Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР I. Я. Палякоў, Старшыня Савета Міністраў БССР A. Н. Аксёнаў?.. (Л. Лыч); УплыўпоглядаўЖ.Ж. Русо на Касцюшкуасабліва яскрава праявіўсяў перыяд паўстанняў 1794годзе (Я. Юхо, У. Емяльянчык).
§ 108. Афармленне формул
1. У формулах выкарыстоўваюцца літары лацінскага, грэчаскага і гатычнага алфавіта. Літары лацінскага алфавіта набіраюць курсівам, літары грэчаскага алфавіта — прамым абрысам. Асноўны радок у аднарадковых формулах набіраюць тым жа кеглем, іпто і асноўны тэкст:
✓ Прыраўняем колькасць неаптычных пераходаў:
Rjdji = П/dij
(I. Сташкевіч);
Да ліку квадратных раўнанняў, якія не маюць рэчаісных каранёў, належыць раўнанне
х2 + а = 0(а>0)
(А. Брычыкава, А. Гусак);
Утварэнне алкагалятаў з'яўляецца якаснай рэакцыяй на спірты:
2ROH + 2Ме ► 2ROMe + H2]
(В.Толкач).
428
Частка шостая. ПРАЎКА НА ТЭХНІЧНЫМ УЗРОЎНІ
2. Формула размяшчаецца на сярэдзіннай рысе (у аднарадковай формуле гэта сярэдзіна літар, лічбаў, знакаў). Круглыя, квадратныя і фігурныя дужкі павінны мець прамы абрыс і закрываць самую высокую і самую нізкую частку формулы. Закрывальныя і адкрывальныя дужкі павінны быць аднолькавага кеглю. Знак кораня заўсёды вышэйшы за падкаранёвы выраз і яго лінейка роўная па даўжыні ўсяму падкаранёваму выразу. Знакі Е (сума) і 3 (здабытак) набіраюць падвышаным кеглем і размяшчаюць па сярэдзіннай рысе.
3. Пераносы ў формулах непажаданыя. Аднак пры неабходнасці пераносы робяць на знаках адносін: = роўна, ^ не роўна, = тоесна, роўна, ~ прыблізна роўна, > больш, > больш або роўна, < менш, < менш або роўна, # адносіны адрознення. Калі немагчыма зрабіць перанос на гэтых знаках, то ў крайнім выпадку дапускаецца перанос на знаках складання, адымання, множання, дзялення. Знак ставяць у канцы аднаго радка і на пачатку другога. У выпадку, калі ў дробе вельмі вялікі лічнік або назоўнік, то лічнік набіраюць у два радкі над лінейкай дробу, назоўнік — у два радкі пад лінейкай дробу.
4. У эксплікацыі (расшыфроўцы сімвалаў, якія ўваходзяць у формулу) спачатку расшыфроўваюць сімвалы з лічніка дробу, потым — з назоўніка. Пасля формулы ставіцца коска, потым з новага радка без абзаца злева пішацца слова «дзе», двукроп’е пасля яго не ставіцца. Сімвалы пералічваюцца праз кропку з коскай у канцы радка, уся калонка выраўноўваецца па знаку працяжніка.
✓ Калі неўлічваць паглынанне святлалінзай, то светлавы паток, што падае на яе, будзе роўны светлавому патоку, які падае на плошчу відарыса Сонца, г. зн.
Ф0 = Ф або E0S0 = ES,
дзе Eq, Е — асветленасці паверхняўлінзы відарыса Сонца (В. Бондар).
У кнігах для спецыялістаў можа быць няпоўная эксплікацыя, акрамя таго, для эканоміі плошчы яе можна набіраць у падбор.
✓ У той жа час паглынанне святла апісваецца і законам Бугера:
I = l0 exp(kz),
дзе I — інтэнсіўнасць, ці шчыльнасць, магутнасці выпрамянення (з размернасцю [I] = Вт/см2с); k — каэфіцыент паглынання;z — каардыната (I. Сташкевіч);
Інфармацыйная нагрузка матэрыяльных кампанентаў, у прыватнасці мовы, вымяраецца з дапамогай лагарыфма ліку тых знакаў, якія могуць быць выбраны з агульнай колькасці наяўнага рэпертуару знакаў, што выражаецца формулай
Н = п log S,
дзе Н — колькасць інфармацыі, п — колькасць выбраных знакаў, S — колькасць наяўныхзнакаў (Б. Плотнікаў).
КНІГІ ОНЛАЙН
