Дзве душы; Панская сучка; Вясна; Рускі; Вязьмо
Максім Гарэцкі, Міхась Зарэцкі
Выдавец: Юнацтва
Памер: 430с.
Мінск 1992
— He карыце згаладнялага й дайце што ласка ваша...
Іра памянялась на білецікі і дала чыноўніку тры
царскія рублі, а каб не відзець, як ён кланяецца і як па зялёным твары паўзець слязіна, шыбчэй пайшла міма людзей і салдатаў у канцылярыю. Сабраўшы ўсе дакументы ў жменю, яна стала ў невялікую чараду перад пісарскім столікам і з жахам убачыла канец другой чарады, што цягнулась у нейкі калідорчык да дзвярэй зачыненага пакоя з дошчачкай над імі: «Камендант». Ужо пайшла першая гадзіна папоўдні, і Іра надта каялась, што не зрабіла менкі білетаў троху раней. Яна паказала свае паперы пісару. Той не ўзяў іх і сказаў, каб прыхадзіла заўтра, бо сянні камендант усё роўна не паспеець прыняць. Іра быццам нясмелым, адылі настойлівым голасам запытала: «А ці няможна дастаць перапуску без каменданта?» I потым цвярдзей дадала: «У мяне ўсе дакументы ў парадку, вот...» Яна ўжо адна толькі стаяла перад пісарам, і ён доўга чытаў і разглядаў яе паперы, а тады сказаў ёй:
— Дык чаго вы ад нас хочаце, таварыш? Мы перапустак у чразвычайку не выдаём. Выдаець савет. Калі вы хочаце купіць бацінкі, то напэўна не шукаеце іх у аптэцы... Я вас проста не разумею, чаго вы хочаце...
— Даруйце! Мяне да вас паслалі за перапускам з «чразвычайкі», не сама ж я выдумала...
— Таварыш, не спірайцеся!! He маглі вас паслаць да нас, бо перапускі ў чразвычайку мы не выдаем ужо блізка месяца, разумееце вы ай не?
— Я разумею... Толькі скажэце, будзьце ласкавы, напэўна, хто ж цяпер выдае?
— Савет, разумеецца... Звярніцесь там да каменданта савецкага будынка — вуліца Карла Маркса, быўшая «Беларуская гасцініца», кожны дурань вам пакажа!
— Ага... дзякую!
Іра спацелая выбегла на вуліцу і рада была, што развязалася з гэтым пісаром і што на вуліцы ўсё спакойна, сядзяць пад плотам безуважна-цярплівыя сяляне, а там лузгаюць сланешнікавыя семечкі, седзячы на лавачцы, салдаты, і з абгрузненай канём ліпкі валіцца зжаўцелы ліст на выбіты цагляны тратуар.
Савет быў недалёчка, і Іра спадзявалася яшчэ паспець да другой гадзіны дастаць перапустку для ўваходу ў «чразвычайку», хоць для заўтрашняга дня.
У савеце ёй лёгка далі ля дзвярэй перапуск, і яна шыбка пабегла на гару па лесвіцы да пакоя № 3, гдзе была агульная канцылярыя і прымаў дзяжурны пісар.
Аднак ля гэтага пакоя стаяў вялікі груд чаканнікаў, і Іра, змораная і раздражнёная, прыхінулася да сценкі. Яна згубіла надзею зрабіць сянні хоць што-небудзь і шкадавала дарма патрачанага часу. Разгарнула газету, каб за чытаннем супакоіцца і сабраць патрэбныя думкі, пакуль не выгукнуць яе номер. Вочы няўважна бегалі па газетных радкох, а розныя думкі таўпесілісь і не слухалі аднэй, найлепшай: «Чаго ж я так хапаюся? Паспею, паспею — болей цярплівасці...»
— Дзень добры! — пачула яна ля сябе і шыбка ўскінула вочы.
— Ах!.. Дзень добры... Я вас не пазнала,— звонку зусім спакойная, а ў душы прыкра згубіўшыся у парадку, глядзела настаўніца на Абдзіраловіча і скарэй падала руку яму, бо забылася. Ен паціснуў злёгку і прыязна яе ручку, і дзяўчына пачула прыемнасць, даткнуўшысь да яго рукі. Ен быў у шынэлі без пагон і ў шапцы без какарды, з чарнейшым ад аколышу плямкам ад яе. Значна памужнеў. Пастарэлі яго карыя вочы, і былі пад вачмі, збоку, зморшчынкі, якіх раней яна не бачыла. Вусы не галіў, а толькі падразаў. Каб не той самы мяккі з прыемным тэмбрам голас, яна адразу не пазнала б яго ці ён здаўся б ёй чужэйшым. Неяк неўпрыцям адсунуліся ад чарады чаканнікаў да вакна. Ен не пытаўся, па якой справе яна тут, але пацікавіўся, які намярок на яе білеціку. Пабачыў, што 315-ты, і сказаў, што яна дарма будзе чакаць сянні, бо прымуць толькі да 300-га номеру,— так сказаў яму знаёмы пісец, якога ён выгукнуў з канцылярыі праз прыдзверніка. На яе твары адбілась такое нездавальненне, такі жаль, што ён падумаў, што яе прывяло сюды нейкае гора, жаданне знайсці ратунак. Хацеў спытацца і ўзноў змоўчаў.
Яны выйшлі з савета і пайшлі па вуліцы к бульвару.
— Калі вы, Іраіда Аўгенаўна, не маеце ніводнага знаёмага вінціка ў гэтай новай пішучай машыне, дык доўга бескарысна будзеце стаяць у розных чародах,— сказаў Абдзіраловіч.
— He, нікога не маю, а можа, й маю каго, ды не ведаю, бо толькі сянні прыехала сюды. Мне патрэбен перапуск у «чразвычайку », каб навесці там спраўкі аб арыштаваных... аднаго з каторых вы добра знаеце.
— Хто ж гэта?!
— Вучыцель, свядомы беларус, Мікола Канцавы.
— Ен у «чразвычайцы»?!
— Ну, ага.
— Божа мой! Мікола, добры, слаўны Мікола ў N-скай «чразвычайцы». Гэта ж няшчасце! Ці якая абмылка? Трэба ж яго ратаваць! За што, у чым справа? [раіда Аўгенаўна, скажыце?
— Або я сама ведаю? — пытаннем адказала яна.— Прыйшлі, ператрэслі ўсё чыста, забралі ўсю перапіску, некаторыя беларускія кніжкі, арыштавалі самога, а з •м аднаго вучня з Горак, таксама свядомага беларуса, Сухавея.
— А за што?
— Ніхто з нас не ведае... Баімся, што за беларускую працу абвінавацяць іх у контррэвалюцыі і расстрэляць.
— О, барані бог, гэтага не можа быць, вы несправядпіва дрэнна думаеце аб бальшавікох. Невінаватых не могуць забіць!
Дзяўчына нічога не адказала, і яны моўчкі прайшлі палавіну алеі ў гарадскім садзе. Яна засмуцілася, ён гэта заўважыў і надта хацеў, каб даўжэй пабавіць з ёю і супакоіць яе.
— Ігнат Восіпавіч! — зірнула на яго Іра сваімі круглымі шэрагалубымі вачмі.— He будзем удавацца ў крытыку бальшавіцкага ладу... толькі ўсімі сіламі памажыце ратаваць нашых заарыштаваных, бо, крый бог чаго... гэта будзе такая страта, такая страта, каб вы толькі маглі ведаць! — яна нэрвова паправіла жменьку валасоў ля вуха й змоўкла зноў.
— Ну, так, ну, разумеецца,— казаў ён,— толькі ж вы загадзя не прымайце так да сэрца; я думаю, што ўсё абойдзецца зусім не так страшна,— хацеў ён супакоіць дзяўчыну і ўздумаў на ладнейшы час, калі разам вучыўся з Канцавым,— я ўсімі сіламі буду вызваляць свайго любага Міколу і яго прыяцеля, бо каб і вы толькі маглі ведаць, як цаню я Канцавога.
— Вы яго цэніце як наогул добрага чалавека. Я ж цаню яго яшчэ як працаўніка на ніве адраджэння бацькаўшчыны. I страціць яго было б для мяне таксама больна, як некалі было больна, калі памёрла мая мамуся.
— Ах, так... ваша мамуся памёрла...— Памаўчаў і падумаў. Потым сказаў: — Праўда, я не магу так адчуць гэтага... гэтай балючасці ад яго смерці як бела-
рускага працаўніка... He мог бы. Я навет не ведаў, што ён іграе ў «руху» такую роль.
Абдзіраловіч пачуў, як нязлавімая прыкрасць чапнула яго радасны настрой. Прыкрасць з’явілась таго, што яна так уважна гаворыць аб другім, якім не мог быць сам. Але ён не хацеў відзець прычын у гэтым і шукаў яе ў сваёй непрыхільнасці да ўсякай заядласці.
— А шкода...— сказала яна.
— Што шкода? Што я не ведаў усіх вартасцей Міколы ці што не працую так... каб мог адчуць...
— Усё разам,— каротка адказала Іра і падняла з дарожкі жоўты кляновы лісцік.— Вот добра, што вы наўчыліся гаварыць па-беларуску,— сказала і прыязна зірнула на яго сваімі круглымі шэрымі вачмі,— раней, здаецца, надта цяжка гаварылі, слаба ўмелі... ці не хацелі.
— He думайце, Іраіда Аўгенаўна, што з мяне ўжо такі дрэнны беларус. Хто ведае? Каб я быў у свядома беларускай сферы, можа, й я рабіў ба нейкую карысную для бацькаўшчыны працу...
Слова «бацькаўшчыны» сказаў з павольным націсканнем, быццам набіраючыся смеласці ці часткай жартлівасці, абараняючы сваю ранейшую нядзеяльнасць.
— Я надоечы навет слоўнік маскоўска-беларускі купіў. Знайшоў выстаўлены ў вітрыне.
— Праўда? — сказала яна ціха, з працягам, нясмела-радасна, з нарастаючым чуццём уцехі і так паглядзела такім самым паглядам у самую душу яго, што пачуў незвычайную салодкасць.— Ну, то вот вам... дарую гэты кляновы лісцік! — дадала яшчэ.
I з нечаканай для яе невыгоднасцю ўтуліла вочы ў дарожку.
— Дзякую,— таксама нялоўка і ціханька прашапацеў ён.
— Загаварылі аб бацькох...— вярнулася яна,— даруйце мне, Ігнат Восіпавіч, падняла вочы,— што не сказала адразу: не ведала, як будзе лепей: сказаць ці пачакаць... у Сухавея было пісьмо да вас ад вашага бацькі. Адзін гарэцкі вучань прыйшоў з-за дэмаркацыйнай лініі і прынёс. Пісьмо таксама невядома дзе цяпер... Бацька ваш хварэе, кліча вас да сябе.
— Божа мой! Колькі мне сянні неспадзевак і навін...— сказаў ён і мімаволі закрыў твар далонямі.
Яна моўчкі зірнула на яго і радасна, нявідна здры-
ганулася.
XIX
Неспадзяваныя навінкі для яго на тым, аднак, не скончылісь. Як гэта бывае часам у жыцці, яны пасыпалісь на яго і ў чародныя дні, быццам такая паласа была ўжо яму наканована.
Ен даведаўсь у «чразвычайцы», што Канцавога й Сухавея забралі па даказу за контррэвалюцыйную агітацыю і шкодную для бальшавіцкай уласці прапаганду сярод сялян, што на парукі вучыцельскаму хаўрусу або школьнай радзе іх не аддадуць, што патрэбны дзеля іх вызвалення прыгаворы камітэтаў беднаты і што пабачыцца з імі можна будзе толькі ў суботу, і то пры варце. Забегшыся да Іры, ён у мякчэйшых словах пераказаў усё гэта безнадзейнай дзяўчыне і паведаміў яе, чакаючы яе прысуду, што надумаўсь сянні ўвечары пайсці да Гаршка прасіць рады й дапамогі. Ен спадзяваўся, што да вечара пойдуць у сад, што яна згодзіцца пайсці з ім гуляць, хоць і прыкрыя навіны прынёс ёй, што навет ёй трэба троху расхадзіцца на свежым паветры ад розных прыкрьіх думак. Ен спадзяваўсь, што прыкрасць, накінутая падзеямі на іх гэтае пабачанне, павінна зараз мінуцца, што між ім і ёю зноў павінна быць такое ж нешта добрае, як тады ў садзе, калі дала кляновы лісцік, што прыкрасць тая навет пойдзе на карысць іх шыбчэйшаму збліжэнню і жаданай любай дружбе. Ды дзяўчына засмуцілася надоўга, у сад з ім не пайшла і ўвесь час думала і казала аб субоце, каб прыходзіла барджэй, каб пайсці з Абдзіраловічам да арыштаваных. Іра засмуцілася, што вызваліць сяброў не так лёгка, як гэта раней чамусьці здавалася, і што ў яе самой зняцейку так апалі рукі ад безнадзеіння. Было ёй смутна й прыкра так, што аж наракала на сабе й на сваю паўсёдную жыццярадаснасць, каторая вот цяпер яе пакінула, і яна чула нейкі непрыемны нялад у адносінах да яго, да Абдзіраловіча.
Выйшаўшы з гатэля, Абдзіраловіч не ведаў, куды яму дзецца да вечара, пачуў нуду і пусткі ў настрою. Перайшоў на другі бок вуліцы, задумаўсь і мімаволі застанавіўся. Падняў голаў і паглядзеў на вокньі другога паверха ў гатэлі, гдзе быў яе пакой. Калі нешта варухнулась ля вакна ці яму так толькі здалося, ён засароміўсь і борзда пайшоў па вуліцы пад той канец, гдзе жыў Васіль.
КНІГІ ОНЛАЙН
