КНІГІ ОНЛАЙН
Dan w B Grodnie dnia pi^tnastego mfi^si^Jca octobra B roku Panskiego MDCLIV102, panowania krulestw naszych polskiego | VI103 a szwedzkie(g)o VII roku. Ian Kazimierz krol. (уласнаручны подпіс) Jan Mikolai Stankiewicz pisarz WXL°104 (пячатка) (уласнаручны подпіс) НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Спр. 182. Арк. 1. 101 так у тэксце, трэба чытаць wszelkimi. 102 выпраўлена з MDCLV шляхам упісання лічбы I цямнейшым атрамантам. 103 лічба I выпраўлена з V шляхам сцірання і напісання лічбы I паверсе. 104 падпісана цямнейшым атрамантам; літара I у выглядзе падвоенай 11. АА загаловак прывілея знаходзіцца пасля асноўнага тэксту, над уласнаручным подпісам Яна Станкевіча. ВВ словы Grodnie, pi^tnastego, octobra ўпісаны карычневым атрамантам. 152 Документы Нясвіжскай ардынацыі №7 29.03.1732. ДавыдГарадок. Выпіс з кніг гродскіх давыдгарадоцкіх ліста аб перадачы панам Дзямідам Машляком пану Марціну Будкееічу трэцяй часткі ўсёй сваей маёмасці. [I]105«... przyiacieleprzy nas, wespotznami otaxowali, zlotych | trzystapifdziesi^t wniosl у do naszego szafunku od|dal. Po dlugim zas zyciu naszym zapisuiemy | j.msci panu Budkiewiczowi у pani malz^ce one | go trzeci^ cz^sc gruntu naszego, w koniu106 masz | lakowskim bedxjcego, ze wszytkiemi a wszelakiemi prz[y] | naleznosciami, przytym tez у trzecq cz^sc bu | dynkow wszelkich, iako tez bydla rogatego у nie | rogatego у nie rogatego107, koni, у wszelkiego splendo | ru, ruchomosci, co sie noruchomosci^ nazwac | moze, takze z proza wszelkiego, ktore na ten czas | bye moze. Ktor^ to trzeci^ cz^sc gruntu nasze(g)o | ze wszelkiemi uchodami, przynaleznosciami, z | borami, lasami, rzekami, ieziorami, sadami, | sielidzbami, sianoz^ciami, z drzewem bar | tnym у nie bartnym, ze pszczotami у bez I pszczol, owo zgola ze wszytkiemi a wszelakie | mi przynaleznosciami, mianowanemi у nie | mianowanemi, z bozem, bydtem у wszelk^ | ruchomosci^ namienion^ trzeci^ cz^sc wszyt | kiego ich mm. panowie Budkiewiczowie do | possesyi swoiei wieczystei urz^downie przez ie | nerala у strone szlachte obi^c mai^. A sy I nowie || [lade.] a synowie nasi108, Danilo у Kondrat Maszlakowie, | po smierci naszei ni w czym tego zapisu nasze(g)o | wieczystego pod zar^kt] nizei polozon^ nie na | ruszai^c у ni w czym nie sprzeciwiai^c si^. Trzeci^ | czensc wszytkiego wydzielic у oddac mai^ ich m. | panom Budkiewieczom samym lub tez sukiesso I rom onych, iesliby zas temu naszemu wiecz^ | stemu zapisowi sprzeezni bye mieli zar^kom | podlegac maky A j.m. pan Marcin Budkiewicz | у mafzqka onego odebrawszy od synow naszych | a szwagrow swoich trzeci^ cz^sc gruntu nasze(g)o | z sianoz^ciami у wszelkiemi do niei przynalez | nosciami, uchodami tudziez z trzeci^ cz^sci^ | bydla rogatego у nie rogatego, takze wszelkie | ruchomo першы аркуш адсутнічае, у верее кожнай старонкх IMIt падкрэслена ці закрэслена. так у тэксце, сэнс не зразумелы, верагодна, трэба чытаць koncu. падвоена ў тэксце. так у тэксце, павінна быць naszy. 153 Ігар Самкоў sci, ktorzy ich m. panowie Budkiewiczowie | odebr [... ] 109sz^ wolni у mocni b?d^, iako swoi$ wtasno|sci$, disponowac, rzqdzic, szafowac, komu | chc^c przedac, dac, darowac у iako ku nailep | szemu pozytkowi swoiemu obracac. A iesliby | zas w naimnieiszym punkcie у paragrafie tego | weczystego zapisu naszego nie mielismy у syno I wie nasi dotrzymac у zadosc we wszytkim nie | uczynienie, || [2] oco tedy wszytko zar?ki kop dwiescie zakladamy | na kazdego niedotrzymui^cego у w naimnieiszym | punkcie naruszai^cego. Oco tedy wszytk^ panowie | Budkiewiczowie maiz^kowie, nas samych у sy | now naszych a szwagrow swoich, do wszelakich I s^dow zapozwac тац, iak naikrotszym termi | nem, gdzie stanowszy, nieschodz^c z s^du zar?k? | namienion^ kop dwiescie zaplacic. Y ten nasz wieczysty zapis u wszelakiego s^du za | potrzebowaniem panow Budkiewiczow przyznac. I Pod toz zar?ka zapisuiemy si?, ktor^ to zar?k? | by у nie raz zaplaciwszy, przecie ten nasz wie | czysty zapis w potomne czasy in suo [,..]se110 zo | stawac ma. Y na to my, Maszlakowie Luber | scy maiz^kowie, iako nieumiei?tni pisma, I na mieiscach naszych ich mw panow piecz? | tarzow о podpis r^k uprosiwszy, ten nasz | wieczysty zapis j.msci panu Marcinowi Bud | kiewiczowi у samei iey mosci mafejkom | dalismy. Pisan w Lubrze roku tysi^c siedm | setnego dwudziestego miesi^ca nowembra I dziewi^tego dnia». U tego wieczystego | zapisu podpisy r^k ich mosciow panow | piecz?tarzow || [2ade.] piecz?tarzow temi siowy: «Ustnie у ocze | wisto proszony piecz?tarz od j.msci pana | Demida Harasimowicza Maszlaka111 Lu | berskiego у iey msci paniei Anny Olpin | skiei Maszlakowei Luberskiei, malz^kow, | iako nieumiei?tnych pisma, przypoiozo | nych krzyzykach na mieiscu ich mw podlug | prawa do tego wieczystego zapisu, ich m. I panom Budkiewiczow maiz^kom da | nego у sluz^cego, podpisui? si?: Alexander I Olesza. Oczewisto proszony piecz?tarz od | j.m. pana Demida Harsimowicza112 Maszlaka | Luberskiego у pani malzaki onego, do tego | wieczystego zapisu podpisui? sie: | Andrzei Olesza. 109 слова напісана паверх іншага, пачынаючы з літар Ьг, далей дзве літары неразборліва: першая выпраўлена, другая надрадковая. 110 адна ці дзве літары неразборліва. 111 літара z выпраўлена з іншай літары. 112 так у тэксце, павінна быць Harasimowicza. 154 Дакументы Нясвіжскай ардынацыі Podlug prawa ocze | wisto proszony piecz?tarz od osob w tym | zapisi? wyrazonych, j.m. panu Budkiewi | czowi у pani maiz^ce onego danego у slu | z^cego wieczystego zapisu podlug prawa, | iako od nieumiei?tnych pisma, podpisu|i? si?: Alexander Hempel.» Ktory to wie I czysty || [3] wieczysty zapis za podaniem do aktt przez j.m. | pana Jana Nozdryne Plotnickiego, patrona rocz | kowego, iest do xi^g grodzkich xi?ztwa Da | widgrodeckiego przyi?ty у wpisany. Z ktorych | у ten wypis pod piecz?ci§ urz?dowQ у z podpi | sem r?ki pisarskiei ich msciom panom | Budkiewiczom iest wydan. Pisan w Da | widGrodku ut supra...113. | (пячатка)114 la, Karol Skiewo z Pozniak115 Opponowicz, | pisarz grodzki xztwa D(awid)grodeckiego | (уласнаручны подпіс)116 3 прыватнага архіва, арк. 1 3 адв. Памеры: 319x198 мм. Філігрань: мальтыйскі крыж на круглым шчыце ў картушы з «каронай» (?). 113 далей прыкрыта пячаткай, можа быць слова, але бачны толькі росчырк. 114 пад пячатку прапушчана зяленая нітка, якой прашыты лісты дакумента. 115 z Pozniak напісана разам, рыска, што пасярэдзіне вялікай літары Z, пераходзіць у Р вялікую. 116 пасля асноўнага тэксту ніжэй справа тым жа почыркам: Correxillm Polchow. | Lectum Cum Actis |. Ha аркушы [Задв.] амаль пасярэдзіне, павёрнута перпендыкулярна асноўнаму тэксту почыркам пісара: Extraktt zapisu wieczystego od j.[m.] | p(an)a Demida Maszlaka j.m. panu I Budki[ewiczow]i danego, | крыху ніжэй Ex actis | A(nn)o D(omi)ni 1732 marca 29 |. 155 МУЗЕЯЗНАЎСТВА Уладзімір Караленак, Вольга Ціхінская ВОПЫТ КАНСЕРВАЦЫІ АГНЯСТРЭЛЬНАЙ ЗБРОІ XVXVIII СТСТ. ГАКАЎНІЦ НЯСВІЖСКАГА ЗАМКА Да нас тэрмін гакаўніца хутчэй за ўсё прыйшоў з нямяцкай мовы, дзе ён гучыць як Hakenbuchse. Гучанне гэтага слова ў нашых суседзяў таксама падобнае. У чэхаў Hakovnice, а ў палякаў Hakownica. У Расіі часта выкарыстоўваўся тэрмін «затинная пищаль», гэта значыць замкавая, прыстасаваная для вядзення агню «зза тыну». У Заходняй Еўропе падобная зброя называлася аркебузамі. Сярэдняя даўжыня лёгкай гакаўніцы канца XVXVI стст. 1 м, калібр 2025 мм, запальная адтуліна знаходзілася збоку [1, с. 39]. Кулі былі свінцовымі. Спачатку порах загараўся ад распаленага прутка або кнота, потым з'яўляюцца больш зручныя кнотавыя замкі. У гэты ж час у якасці замкавай артылерыі таксама выкарыстоўваюцца цюфякі, якія маюць падобную канструкцыю, але ўсходняе паходжанне. Аднак ужо ў XVI ст. з’яўляецца грануліраваны порах і гакаўніцы пачынаюць паступова выцясняцца мушкетамі, якія мелі больш якасныя параметры дальнасці агню [2, с. 442]. Але і аркебузы, і мушкеты былі вельмі недасканалай зброяй. Каб сапраўды наносіць праціўніку страты, зяўляецца асаблівая тэхніка вядзення агню — караколь (у перакладзе з іспанскай мовы “слімак”). Даўшы залп, аркебузіры павінны былі мець час, каб зноў зарадзіць сваю зброю, таму, калі была магчымасць у полі, а часам і пры абароне замкаў войска падзялялася на некалькі мабільных груп, якія па чарзе вялі агонь па праціўніку. Адзінкавыя стрэлы мушкетамі і асабліва гакаўніцамі не мелі сэнсу зза дрэннай прыцэльнасці і дрэннай кучнасці пры вядзенні агню. 157 Уладзімір Караленак, Вольга Ціхінская Іл. 1. Гакаўніца з драўляным прыкладам. Гакаўніцы згадваюцца ў інвентары Брэсцкага цэйхгаўза яшчэ пры Мікалаі Радзівіле Чорным [3, с. 57]. У 1636 г. у арсенале Нясвіжскага замка было больш за сотню гакаўніц, у той час як навамодных мушкетаў у два разы менш. Гэтыя гакаўніцы былі выраблены, відаць, яшчэ пры Сіротку, калі дзейнічала нясвіжская людвісарня. Нясвіжскімі гакаўніцамі былі забяспечаны і іншыя ўмацаванні Радзівілаў. Напрыклад, у 1636 г. у Мірскім замку было больш за 50 гакаўніц. Усе гакаўніцы былі выкананы тэхнікай ліцця і маюць калібр у сярэднім каля 20 мм. Дальнасць вядзення эфектыўнага агню не перавышала 100 метраў. Вылётная частка мае т.зв. “каўнер” ці патаўшчэнне, каб пазбегнуць разрыву рулі1 пры стрэле (Іл. 1). У XVI ст. дроба для ручной зброі яшчэ не было. Гакаўніцы зараджаліся жалезнымі ці свінцовымі кулямі. Гакаўніцы лічыліся тыповай зброяй для абароны ўмацаванняў, дзе іх было за што чапляць. У полі, канешне, было складаней, таму там яны ўжываліся рэдка. Звычайна, каб страляць з рукі выкарыстоўвалі ручніцы [4, с. 13]. Іл. 2. Гакаўніца (КП 5364) да ачысткі. Іл. 3. Гакаўніца (КП 5367) да пачатку кансервацыі. Руля дула, канал ствала агнястрэльнай зброі. 158 Вопыт кансервацыі агнястрэлънай зброі XVXVIII стст. Падчас ачысткі замкавага рова напрыканцы 2010 сярэдзіне 2011 г. знойдзены гармата, 9 гакаўніц і 2 фрагменты ствалоў апошніх, падрабязнае апісанне якіх змешчана ў публікацыях кандыдата гістарычных навук Мяцельскага А.А. у “Беларускім гістарычным часопісе” [5, с. 4045]. Пасля паступлення прадметы былі падрабязна візуальна даследаваны. Можна сказаць, што стан іх адносна добры, так як яны, хоць і мелі значны слой забруджання і карадзіраванага металу, захавалі масіўнае металічнае цела, абрысы не скрыўленыя, канфігурацыя частак не зменена (іл. 2, 3).