С совершенным почтеннем Юрнй Стукалнч. 30.12.67 г. Кпстью нконопіісца. М[нлостнвый] Г[осударь] Цосподлн] Редактор! “Я раз слушал его — делллся сволм впечатленлем об учлтеле гоголевсклй городнлчлй — ну, покамест об ассйрйянах й вавйлонянах — еіце нйчего, а как добрался до Александра Македонского, то я не могу вам сказать, что с hum сделалось. Я думал, что пожар, ей-Богу! Сбежал 'с кафедры й что сйлы есть хвать стулом об пол. Оно, конечно, Александр Македонскйй герой, но зачем же стулья ломать?”. Прлятло, что г-н Ал. Карцев посвятлл свою статью “Тадеуш Косцюшко30" (НРСлово от 3.12.67) 150-летлю co дня смертл польского нацнонального героя, но прлскорбно, что перейдя затем от побежденного к победлтелю, от Косцюшко к Суворову31, он, подобно гоголевскому учлтелю, явно утратлл чувство душевного равловесля. Так, на основанлл, надо полагать, ведомственных реляцнй Ал. Карцев плшет: “...рйнцйпйальность й шйрота взглядов победйтеля определйлй его отношенйе к побежденным. Прежде всего Суворов об’явйл полякам шйрокую амнйстйю” — л так далее л тому подобное, a — “вообіце отношенйе русскйх к варшавянам не походйло на прйтесненйя австрййцев й пруссаков”. Н прошу выслушать теперь не поляков л руссклх, а об’ектлвлых нностранных наблюдателей л современнлков жуткой резнл 4 ноября 1794 г. В этот страшный день, напомлнаюіцлй Варфоломеевскую ночь, на уллцах предместья Варшавы — Прагл поглбло 20 тысяч мнрных жлтелей, прлчем кроме взрослых мужчнн между нлмл былл старые л больные, женіцііны л детл. Свлдетель сего немец Фр[лдрлх] Нуфер32 вспомлнает: «Суворов прежде всего разрешйл свойм солдатам трй дня “погулять”. М me буквально купалйсь в кровй варшавян, убйвая всякого, кто только попадался йм на глаза. Тела замученых былй голые: здесь й там дрожалй под трупамй еіце жйвая рука йлй обнаженная нога». Показательно, что самого Суворова это лсключлтельное зверство вдохновлло лншь на альбомный стлшок, адресованный лм дочерн в Смольный лнстлтут: 30 Тадэвуш Касьцюшка (1746—1817), ваенны інжынэр і грамадзкі дзеяч Рэчы Паспалітай, кіраўнік вызвольнага паўстаньня 1794 г., нацыянальны герой Беларусі, Польшчы і ЗША. 31 Аляксандар Сувораў (рас. Александр Васйльевйч Суворов, 1730—1800), расейскі вайсковы дзеяч, граф, князь, генэралісімус. Кіраваў расейскімі войскамі ў часе задушэньня паўстаньня Тадэвуша Касьцюшкі. 32 Немец Фрыдрых Нуфэр пакінуў сьведчаньні пра вынікі ўзяцьця Суворавым Варшавы ў 1794 г. Уведомляю сйм тебя, моя Наташа, Косцюшко злой в руках: Взяла вот так-то наша. Пражская резня не была для Суворова случайной. За четыре года перед ней тоже нмелось в захваченном нм в Бессарабнн РІзманле, а в 1779 гв Нталнн под Требней. С предельной образностью охарактернзовал его велнклй Байрон33: “Суворов любйт кровь, как англйскйй городской советнйк шпйк”. II не решаюсь, страха радн нудейска, прнвестн далее полностью выдержку нз мемуаров прндворного псторнка Екатернны Второй француза С. Массона34, которая кончается утвержденнем: “Дйкость Суворова прйродная, й кровь он пролйвает йнстйнктйвно”. Хоть не было тогда нн радно, нн телеграфа, но весть о Пражской резне быстро облетела весь свет, вызвав возмуіценне средн всех цнвнлнзованных народов. Неужелн эта бесчеловечная жестокость свпдетельствует о “...прйнцйпйальностй й шйроте взглядов победйтеля”? He подлежнт сомненпю, что для своей статьн г-н Ал. Карцев воспользовался не пером нсторнка, а кіістью нконопнсца. С совершенным почтеннем Юрнй Стукалнч. Падрыхтоўка да друку Лявона Юрэвіча, камэнтары Натальлі Гардзіенкі 33 Джордж Гордан Байран (анг. George Gordon Noel Byron, 1788—1824), ангельскі паэт-рамантык, драматург. 34 Відаць, маецца на ўвазе Шарль Масон (фр. Charles Francois Philibert Masson, 1762—1807), францускі паэт і мэмуарыст, аўтар твору “Секретные запйскй о Poccuu, u в особенностй о конце царствованйя Екатерйны II й начале правленйя Павла I, представляюіцйе собой картйну нравов Санкт-Петербурга в конце XVIII века й содержаіцйе некоторые анекдоты, собранные в теченйе десятйлетнего там пребыванйя” (18оо). Архіваліі Юры Грыбоўскі Варшава ЛІСТЫ ФРАНЦА КУШАЛЯ Й НАТАЛЬЛІ АРСЕННЬЕВАЙ ДА СВАЯКОЎ У ПОЛЬШЧЫ (1963—1965 гг.) Паваенная Польшча сталася месцам жыхарства многіх беларускіх дзеячаў. Варта прыгадаць, напрыклад, Язэпа Найдзюка, Антона СокалКутылоўскага ці Мар’яна Пецюкевіча. Нягледзячы на тое што тут таксама пасьля Другой сусьветнае вайны быў усталяваны камуністычны рэжым, аднак усё ж рэчаіснасьць шмат у чым адрозьнівалася ад той, якая панавала ў БССР. У камуністычнай Польшчы жыло й нямала блізкіх сваякоў дзеячаў беларускай паваеннай эміграцыі на Захадзе. У якасьці прыкладу можна прыгадаць родных Барыса Рагулі, Міхася Тулейкі, біскупа Часлава Сіповіча. Сярод родзічаў вядомых эмігрантаў былі таксама сваякі Франца Кушаля, які ад 1950 г. стала жыў у ЗША й працягваў чынную дзейнасьць у беларускіх эміграцыйных арганізацыях. Доўгі час ён быў, між іншым, кіраўніком беларускіх камбатантаў на чужыне, а таксама міністрам абароны ва ўрадзе БНР. У Польшчы жылі ягоныя родныя браты — Казімер й Янка: першы — у мясцовасьці Нова Дамброва Граецкага павету Варшаўскага ваяводзтва, а другі — у Зялёнай Гуры1. Абодва трапілі ў Польшчу пасьля Друтой сусьветнай вайны. Вядома, што Янка Кушаль у 1940 г. быў вывезены савецкімі ўладамі ў Архангельск, адкуль у 1948 г. як рэпатрыянт пераехаў на польскую тэрыторыю. У гэты ж час у краіну трапіў таксама ягоны брат. Сваякі беларускіх эмігрантаў былі прадметам узмоцненай увагі з боку камуністычнага апарату дзяржаўнай бясьпекі. Тэма “беларускіх нацыяналістаў на Захадзе”ў дзейнасьці камуністычных спэцслужбаў Польшчы ўжо разглядалася ў навуковай літаратуры2. Аднак нельга 1 Archiwum Instytutu Pami^ci Narodowej (AIPN). Sygn.: BU 003172/33. T. 20. K.7. 2 Грыбоўскі, Юры. Службы бяспекі ПНР і “беларускія нацыяналісты і іх палітычныя цэнтры на Захадзе” // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. 2007. № 28. S. 158—192; Той самы. Komunistyczny aparat bezpieczenstwa w Polsce wobec mniejszosci biaioruskiej w kraju i Bialorusinow antykomunistow na Zachodzie (w latach czterdziestych, pi^cdziesiqtych i szescdziesiatych) // Pami^c i прызнаць яе раскрытаю цалкам. Трэба адзначыць, што найчасьцей мясцовыя органы праяўлялі цікавасьць да гэтых людзей ня з ўласнай ініцыятывы, а паводле запыту савецкіх калегаў. He інакш было і ў выпадку родных Франца Кушаля. У 1963 г. савецкі бок накіраваў адпаведны ліст у Міністэрства ўнутраных справаў ПНР з просьбай высьветліць, ці вышэйзгаданыя асобы падтрымліваюць карэспандэнцыйную сувязь са сваякамі за акіянам. У выніку апэратыўнай працы было ўстаноўлена, што абодва браты сапраўды ліставаліся з Францам і ягонай жонкай Натальляй Арсеньневай3. Янка Кушаль упершыню зьвярнуў на сябе ўвагу бясьпекі яшчэ ў 1962 г., калі службы сканфіскавалі асобнік часопісу “Сяўбіт”, які брат (былы камандзір БКА) даслаў яму з ЗША4. 3 увагі на постаці Кушаля й Арсеньневай і іх ролю ў жыцьці эміграцыі карэспандэнцыя паміж імі й сваякамі ў Польшчы адсочвалася супрацоўнікамі дзяржбясьпекі. У архіўных зборах органаў бясьпекі захавалася прынамсі частка карэспандэнцыі паміж Францам Кушалем і Натальляй Арсеньневай ды польскімі сваякамі. Тэксты гэтых лістоў прапануем увазе чытачоў. Можна заўважыць, што ў карэспанцэнцыі аўтары адмыслова не закраналі тэматыкі, якая выходзіла за межы чыста прыватнага жыцьця. Магчыма, гэта вынікала з ўсьведамленьня, што лісты могуць трапіць у рукі ня толькі іх адрасатаў. Кушаль, безумоўна, ведаў, што ягонае прозьвішча добра вядомае адпаведным службам за жалезнай заслонай. I ён не жадаў ствараць непатрэбнай рызыкі для родных. Нягледзячы на гэта, карэспандэнцыя цікавая як крыніца для дасьледаваньня розных аспэктаў эміграцыйнага жыцьця. Лёс сям’і Кушаляў тыповы для паваеннай эміграцыі: цяжкі й няпросты. Апынуўшыся на эміграцыі й будучы ўжо ў немаладым веку, людзі мусілі прыстасоўвацца да ўмоваў жыцьця ў новым чужым асяродзьдзі. Лісты паказваюць складанасьці штодзённасьці эмігрантаў, а таксама ў пэўнай ступені настрой, які ў іх панаваў. Можна заўважыць, як праз радкі прамаўляе пэўная стомленасьць, смутак і туга па бацькаўшчыне. Лісты да Янкі Кушаля напісаныя на польскай мове. Тым часам карэспандэнцыя, адрасаваная ягонаму брату Казімеру, была пабеларуску. Арыгіналы дакумэнтаў цяпер захоўваюцца ў архіве Sprawiedliwosc. 2011. № 1. S. 263—296; Той самы. Pogon mi^dzy Orlem Віаlym, Swastykg i Czerwong Gwiazdq. Bialoruski ruch niepodleglosciowy w latach 1939—1956. Warszawa, 2011. S. 908; Slabig, Arkadiusz. Aparat bezpieczenstwa wobec mniejszosci narodowych na Pomorzu Zachodnim w latach 1945—1989. Szczecin, 2008. — 426 s. 3 AIPN. Sygn.: BU 003172/33. T. 20. K. 26—28. 4 AIPN. Sygn.: BU 003172/33. T. 20. K. 9. Інстытуту нацыянальнай памяці ў Варшаве, у зборах Міністэрства ўнутраных справаў ПНР (Sygn.: BU 003172/33. Т. 20). Карэспандэнцыя друкуецца ўпершыню, з захаваньнем арыгінальнага стылю й мовы. Пры гэтым польскамоўныя тэксты зьмяшчаем у арыгінале і зь перакладам на беларускую мову. На заканчэньне варта дадаць, што акрамя Казімера й Янкі ў паваеннай Польшчы апынуліся далёкія сваякі Франца Кушаля. Яны таксама былі прадметам зацікаўленьня з боку савецкіх і польскіх службаў бясьпекі. Аднак на дадзены момант нам не ўдалося выявіць якіхколечы матэрыялаў адносна іх стасункаў з Кушалем і Арсеньневай. Лісты да Казімера Кушаля й ягонай сям’і Дарагія Віця і Казюк! На днях атрымалі Ваш ліст, а таксама папярэдні ліст і дзьве кнігі: “Зялёныя вочы”5 і “Гэбэльс”. Мы вінаватыя перад Вамі за тое, што не адпісалі Вам адразу і не падзякавалі Вам за пасылку, вельмі Вас за гэта перапрашаем. Мы так доўгі час Вам не пісалі таму, што ня было чаго пісаць. На сьвеце шмат цікавага робіцца, але Вы самі аб усім добра ведаеце і таму няма патрэбы паўтарацца. Новага ў нас ёсьць толькі тое, што я перайшоў на пэнсію, мне прызналі 89 даляраў у месяц. Каб з гэтай пэнсіяй прыехаў да Вас, то мог бы добра жыць, але тут у Амэрыцы гэта вельмі мала, бо трохі новая кватэра каштуе тут цяпер каля ста даляраў і палажэньне ратуе толькі тое, што яшчэ працуе Наталя. Мне ўжо 68 год і я, калі працаваў, зарабляў амаль у тры разы больш6, чым гэтая пэнсія, але няма рады, старасьць мае свае законы. У сувязі з гэтым, наша матар’яльнае палажэньне значна цяпер пагоршылася. Вясну і лета мы правялі ня блага. Лета было тут вельмі гарачае, першае такое гарачае за ўвесь час, што мы ў Амэрыцы. У пачатку ліпеня мы езьдзілі да Улодка7 ў Рачэстар, правялі там два тыдні. У Влодка ўсёў парадку, жыве ён добра, дзеці гадуюцца вельмі добра. Далучаем да гэтага лісту іхную фатаграфію.