КНІГІ ОНЛАЙН
Натальля Гардзіенка: Што Вы назвалі б самым вялікім дасягненьнем нью-ёрскіх беларусаў? Ганна Сурмач: Мы тут з Вамі сядзім перад гэтым вялікім дасягненьнем — гэты вялікі будынак: тры паверхі, дзе ёсьць царква, грамадзкая заля, бібліятэка, музэйная экспазыцыя. Гэты будынак знаходзіцца ў прэстыжным раёне Брукліну недалёка ад Манхэтану. Для Нью-Ёрку мець такое памяшканьне ня кожная супольнасьць можа сабе дазволіць. Напрыклад, грузіны ня маюць ніякага свайго памяшканьня, на вуліцы праводзяць мерапрыемствы. Будынак ня сам па сабе важны, а як матэрыяльная аснова для беларускага жыцьця, бо хадзіць у піўбары беларускую справу праводзіць? Адпачываць можна, так, гэта таксама добра, я ня супраць такіх мэтадаў гуртаваньня. Я проста кажу, што ў нас задачы розныя, нехта павінен гэта рабіць, а нехта іншае. Калі моладзь цікавіцца тым — няхай ходзіць туды. Хто больш сур’ёзным цікавіцца, яны прыходзяць сюды. Самыя вялікія дасягненьні беларусаў у Нью-Ёрку — тое, што яны стварылі беларускія арганізацыі й матэрыяльную базу для іх дзейнасьці. Тая ж Фундацыя Крэчэўскага. Гэта важна. Напрыклад, у 1949 годзе было створанае БАЗА тут, на іоо-й вуліцы на Істсайд на Манхэтане. Эмігранты толькі самі прыехалі сюды, а ўжо думалі, як бы арганізацыю стварыць. Потым газэта была закладзеная. I яна, і гэтая арганізацыя ня толькі не заніклі, але яны й разьвіваліся й існуюць да сёньня й ёсьць што перадаць тым, хто далей прыяжджае сюды. На жаль, эміграцыя зь Беларусі не спыняецца. Цяпер яна не такая прымусовая ў поўным сэнсе, як раней. Прыйдзе час, Беларусь стане незалежная дэмакратычная, але таксама будзе эміграцыя, таму што сьвет цяпер такі, што нельга прыпыніць людзей. Людзі павінны езьдзіць, жыць і працаваць там, дзе могуць, прыяжджаць дахаты, працаваць у іншых краінах — гэта ўсё натуральна, нармальна для цывілізаванага сьвету. Мы спадзяемся, што мы зможам вяртацца ў сваю краіну. Тое, што створаны беларускія арганізацыі, беларускі друк, беларускае кнігадрукаваньне ў замежжы — гэта вельмі важна. Ведаеце, як многа кніг выдадзена тут, у Амэрыцы, якіх не было і не магло быць выдадзена на Бацькаўшчыне? Матэрыяльная база дазваляе нам таксама падтрымліваць і ідэю Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, і ідэю яднаньня на нацыянальнай глебе, на нашых гістарычных каштоўнасьцях. Усё гэта — вялікія дасягненьні, якія трэба захаваць. Натальля Гардзіенка: А якія Вашыя ўласныя дасягненьні як старшыні БАЗА? Што Вы лічыце тым галоўным, што менавіта Вы зрабілі? Ганна Сурмач: Пра свае ўласныя дасягненьні цяжка казаць, але многа ў чым са сказанага ёсьць і частка маёй працы. Галоўнае, што я змагла зрабіць разам з паплечнікамі, гэта тое, што БАЗА ёсьць і выдаецца газэта “Беларус”. I гэта цэлы беларускі сьвет. Гэта ўсё праца, штодзённая праца. Уявіце, наколькі гэта складана. Вось нядаўна адрамантавалі фасад царквы, цяпер трэба зь іншага боку яе памаляваць. Трэба зрабіць мерапрыемствы, на гэта ідуць сілы й грошы, бо трэба падрыхтаваць... Натальля Гардзіенка: БАЗА існуе толькі за кошт сяброўскіх складак ці ёсьць яшчэ й іншыя фонды? Ганна Сурмач: Што б я хацела падкрэсьліць: у нас мэнтальнасьць такая была яшчэ ў савецкія часы, думаю, яна захоўваецца й цяпер, — усё павінен нехтадаць. Грамадзкія арганізацыі былі на кармленьніўдзяржавы, і дзяржава была павінна ім даць, а яны ўсе сядзелі на пасадах, і ўсё сабе. Тут, на Захадзе, такога няма. Калі ты грамадзкая арганізацыя, ніякіх датацыяў тут асаблівых няма. Хтосьці штосьці мо й дастане, выб’е, але нам гэтага не ўдаецца. Мы ўсё забясьпечваем уласнымі сіламі. Сказаць, што БАЗА існуе толькі за складкі, нельга. На такія патрэбы невялікія, скажам, як правесьці канцэрт, вядома, са складак у асноўным грошы й ідуць. Але, напрыклад, сёньня фэстываль, мы на ім прадаем беларускую ежу, грошы пойдуць на ўтрыманьне царквы. А робяць у асноўным сябры БАЗА. БАЗА трымае царкву, а царква трымае БАЗА. Будынак набывала БАЗА некалі й пасьля перадала царкве, так што мы маем маральнае права іут быць. Але ніякай фінансавай падтрымкі звонку мы ня маем. Зрэшты, ня маем і перашкодаў зарабляць, што самае істотнае. Калі працуеш і робіш, ды знаеш, што табе ніхто гэта не абрэжа й ня выкіне цябе з краіны, тады працуеш зь іншым настроем. Ты ведаеш, што гэта тваё, што гэта трэба ўтрымліваць і маеш за гэта адказнасьць. У Беларусі ты можаш працаваць, але знаходзішся пры гэтым у залежнасьці ад дзяржавы. На жаль, беларускае грамадзтва мае яшчэ такую вялікую хібу постсавецкую, што адказнасьць сваю перакладае на дзяржаву. Павінен даць Лукашэнка, павінен даць райвыканкам, павінен той ці гэты. Тут, у Амэрыцы, вы ня пойдзеце недзе скардзіцца, што вам не зрабілі рамонт ці штосьці іншае. Гэта ўсё ўласная адказнасьць. Гэта асноўны складнік і рухавік чалавечага жыцьця — адказнасьць за сябе, за сваю сям’ю, за сваю краіну. Гэта ў нас было разбурана савецкім часам. НатальляГардзіенка: А што бВы назвалі самай вялікай праблемай БАЗА як арганізацыі на сёньня? Ганна Сурмач: Іх так многа, тых праблемаў. Вялікая праблема, што працэс зьмены пакаленьняў у арганізацыі яшчэ далёкі да завяршэньня. Цяпер папаўняецца эміграцыя за кошт людзей, выхаваных з ідэяй незалежнасьці Беларусі, але пераважная частка грамадзтва глядзіць назад, а не наперад. I гэтыя людзі таксама прыяжджаюць, і яны не гатовыя далучыцца да беларускай справы, тым больш яе працягваць належным чынам. Але яны гатовыя забраць маёмасьць, гэткія спробы бясконцыя. Ёсьць вялікая небясьпека, што такім чынам мы лёгка можам страціць усё. Так страчваюць украінцы свае памяшканьні, цэрквы. Прыходзяць новыя людзі зь Беларусі з савецкай мэнтальнасьцю, і ім хочацца ўзяць у рукі найперш грамадзкую маёмасьць. Іншага разуменьня сьвету ў іх няма. Але надзея ў тым, што ўсё-такі сярод моладзі, якая прыяжджае, ёсьць і іншая частка, прагрэсіўная моладзь. Важна, што новае пакаленьне ведае мовы. Нашае пакаленьне мовам не навучылі. Я сама вучыла нямецкую мову. Але каму патрэбная нямецкая мова? У Чэхіі мусіла чэскую вучыць, здала экзамэн. Цяпер мне трэба было здаваць экзамэн на грамадзянства ў ЗША ў ангельскай мове. Я ў свае 70 гадоў мусіла здаваць экзамэн у ангельскай мове, мове, якую я ніколі не вучыла. Затое вучыла марксізм-ленінізм. А каб я гэты час аддала на ангельскую мову, для мяне настолькі шырэй адкрыўся б сьвет. Але гэтага нельга было дапускаць у Савецкім Саюзе. А сёньняшняя моладзь прыяжджае ўжо зь веданьнем ангельскае мовы, для іх адаптацыя ў гэтым грамадзтве нашмат прасьцейшая. I гэта адукаваныя людзі. Наш народ заўсёды імкнуўся да адукацыі, якая дае больш магчымасцяў. А мы тут будзем прывучаць патрошкі, каб яны не забывалі, адкуль яны родам. Натальля Гардзіенка: Сёньня вельмі шмат беларускіх арганізацый у розных краінах зьнікае, сутыкнуўшыся з праблемай адыходу старога пакаленьня і недастатковай адказнасьці новага. Як Вы ацэньваеце пэрспэктывы БАЗА ў такой сытуацыі? Наколькі арганізацыя застрахаваная ад аналягічнага сцэнару? Ганна Сурмач: Страхоўкі тут быць ня можа. Мы ўжо столькі гэтага ўсяго перажылі. Дзякуючы таму, што я ведаю гэтую мэтоду, ведаю, як у Вільні зьнішчылі, як усюды ў Расеі пазьнішчалі незалежныя арганізацыі, у Малдове. Проста памаленьку кось-кось і ў хамут. Заплацяць за адно, дадуць грошы на другое, трэцяе... камусьці бізнэс паабяцаюць — і ўсё. I ўжо арганізацыя стаіць на задніх лапках перад дзяржаваю. У нас такога ня будзе. Мы маем вопыт і прынцыпова трымаемся сваей пазыцыі. Пэрспэктыва — не магу сказаць, што сьветлая. Многа будзе залежыць ад таго, якой стане сама Беларусь. Калі стане лепшай Беларусь, будзе і тут лепш. Мы прынамсі ня будзем адчуваць прэсінгу з боку варожых структураў, гэта ўжо многа будзе значыць. Тады, можа, нейкая падтрымка з боку дзяржавы й будзе, і людзі самі змогуць краіну падтрымліваць. Многа будзе залежыць ад лёсу Беларусі, ад лёсу сьвету наогул, бо можа быць і не да культурніцкай працы наогул... Але галоўнае — хоць маленькая надзея ёсьць, што нешта мы здолелі зрабіць і яшчэ, калі дасьць Бог, здолеем. Натальля Гардзіенка: Крыху памяняем тэму. Хацела распытаць пра Вашую працу як архівіста ў Фундацыі Крэчэўскага. Выразбіралі архівы. Што там ёсьць? Што ўяўляюць сабой архівы Фундацыі? Ганна Сурмач: На маю долю выпала самая брудная праца. Архівы пераважна захоўваліся ў падвале, дзе вада стаяла даволі часта, была высокая вільгаць. Частка папераў падгніла, і многа чаго давялося проста выкінуць. Але гэта пераважна не былі дакумэнты, больш кнігі й пэрыёдыкі. Я падняла ўсё з падвалу, выцягнула наверх, зрабіла першапачатковую сыстэматызацыю па фондах. Зрабіла навукова-тэхнічную апрацоўку дакумэнтаў Рады БНР. Сама Фундацыя была створаная, каб зьбіраць беларускія архівы, і яна адпачатку фактычна гэтую функцыю выконвала: дзеячы, якія адыходзілі, стараліся перадаваць свае дакумэнты. На жаль, за архівамі Фундацыі не было належнага нагляду. Карысталіся імі, хто як хацеў, выбіралі, не вярталі, і я б не сказала, што поўныя архівы вельмі добра там захаваліся. Гэта вельмі шкада. Але я ролю Фундацыі не хачу прыніжаць. Гэта вельмі добра, што яны зьбіралі, што бібліятэка там добрая, і гэта сёньня ёсьць. Нешта там можна знайсьці. Натальля Гардзіенка: Але й тут пад царквой Сьвятога Кірылы Тураўскага ў Брукліне ёсьць і бібліятэка, і царкоўныя архівы... Ганна Сурмач: Так, і царкоўныя, і іншыя архівы. Архівы не разабраныя, проста пакладзеныя ў шафы. Бо разабраць архівы забірае багата часу. Якая тут магчымасьць на гэта ёсьць? Тут хоць бы сыстэматызаваць паперы па фондах. Прыкладам, дасьледчык бачыць — Тамашчыка архіў, хоць і не разабраны, але можна ўзяць і паглядзець. Вядома, немагчыма забясьпечыць стопрацэнтную захаванасьць у такім выпадку, але на гэта ж мае цэлая ўстанова працаваць. Нашая ж задача — хаця б раскласьці, каб нешта можна было знайсьці, ня тое каб асобны дакумэнт, а хоць бы фонд. Вось гэта на першым этапе важна. Тут яшчэ я ня так даўно займаюся гэтым. Як будзе час — буду рабіць. Натальля Гардзіенка: А доступ да гэтых дакумэнтаў для зацікаўленых дасьледчыкаў магчымы? Ганна Сурмач: Гэта ж не закрытыя архівы, гэта архівы дзеля карыстаньня. Безумоўна, можна прыйсьці працаваць. Можаце дапамагаць і разьбіраць.