КНІГІ ОНЛАЙН
У хуткім часе пасьля гэтага пехатой прыходзіць з Мсьціслава Малянкова, якая тут папярэднія гады была настаўніцай. Яна пайшла ў Лагойск, і Яршоў яе прызначыў настаўніцай у маю школу. Гэта была камуністка-фанатычка й распусная жанчына. Празь некалькі дзён прыяжджае друтая такая самая жанчына ў нашу вёску, якая тут працавала Ў1935 годзе настаўніцай ды была замужам за хлопцам з нашай вёскі, — Анісава. Да гэтага часу яны з мужам былі настаўнікамі на Случчыне. Муж пайшоў на вайну, а яна прыехала зь дзецьмі да мужавай маткі. I гэта пайшла ў Лагойск, Яршоў і яе прызначыў у маю школу настаўніцай. Я ведаю, што яна, калі працавала настаўніцай у нашай вёсцы, была камсамолкай, але ня ведаю, ці была ў той час у камуністычнай партыі, але фанатычна трымалася камуністычных традыцыяў. Малінкова перад самай вайной паехала на вакацыі да маткі ў Амсьціслаўль. Там выходзіла ўзрываць нямецкія танкі (так яна казала знаёмым). Яна прыйшла ў нашу вёску ў старой матчынай ватоўцы. Я Анісавай даў I клясу, Малянковай — II і III, а сабе ўзяў IV. УIII клясе трэбала патрохі знаёміць вучняў з гісторыяй і геаграфіяй Беларусі. У мяне дома былі захаваліся геаграфія Аркадзя Смоліча й гісторыя Ўсевалада Ігнатоўскага, дык я прапанаваў Малянковай гэтыя кніжкі як дапаможнікі, а яна аддала іх аднэй камсамольцы, якая падрала іх ды сьцяну выклеіла ў сваёй хаце. Прыбіральніцай у Міхалкаўскай школе была Ганна Калоша, матка дваіх камсамольцаў. Калі прыйшлі немцы ды сяляне разьбіралі калгасы, яна забрала школьную мэблю — шафу й сталы, а калі па загадзе немцаў сталі зноў абагульняць калгасы, яна прынесла назад гэтыя мэблі, але пакінула школу незамкнёнай, і туды хто хацеў мог заходзіць. Калі я застаўся настаўнікам гэтай школы, знайшоў у шафе папку, дзе хаваліся ўсе партыйныя й камсамольскія сьпісы й дакумэнты. Да гэтага часу нікому ня кажучы аб гэтым, я спаліў гэту папку, а толькі выняў адтуль настаўніцкі атэстат Малянковай ды палажыў у школе ў століку. Калі Малянкова прыйшла ў нашу вёску ды яшчэ не хадзіла ў Лагойск, каб застацца настаўніцай, з школьнага століка ейны атэстат зьнік. Калі й як яна падхапіла яго, невядома. Аднаго разу шэф народнай асьветы павету прапануе мне напісаць атэстацыю настаўніц Малянковай і Анісавай у дачыненьні іх да палітыкі й маральных паводзінаў. Для мяне гэта было вельмі цяжкае заданьне. Мне, як і ўсім, было вядома, што Малянкова камуністка, а Анісава — камсамолка (а можа, і камуністка), і што яны абедзьве маюць сувязь з партызанамі, і што Малянковай паводзіны кепскія. Напісаць праўду — гэта значыць падпісаць ім сьмяротны прысуд. Адмовіцца ад напісаньня атэстацыі — гэта азначае, што я стаўляю іх пад падазрэньне перад нямецкай палітычнай паліцыяй, а сябе перад большай небясьпекай — перад забойствам з боку партызанаў. Напісаць іхныя палітычныя й маральныя паводзіны слушнымі, дык на гэта не дазваляе маё сумленьне, ды й пагражала небясьпека з боку немцаў. Прыйшлося пісаць каля-навокала, каб выйшла й ня тое й ня гэта. Але так-сяк выкруціўся. Калі я працаваў у Менску ў з-й школе для дарослых, пасябраваў зь Цімохам Рублёвым; мы часта адзін у ваднаго бывалі. Аднаго разу ў размове зь ім я выхваліўся, што быў на Ўсебеларускім кангрэсе ў Менску ў 1917 годзе. Як відаць, ён застаўся нездаволеным гэтай навіной і перасьцярог мяне, каб я болей нікому аб гэтым не казаў, але калі я надвосень 1941 году паехаў першы раз пасьля ўцёкаў зь Менску зноў у Менск, дык ён павёў мяне ў рэдакцыю “Менскай Газэты”379, і там было шмат нашых хлопцаў, а ў тым ліку й Матусевічз8°, дык там Рублёў прадставіў мяне як дэлегата Ўсебеларускага кангрэсу. А калі я другі раз зімой заехаў у Менск і зайшоў у рэдакцыю, дык мне прапанавалі напісаць успамін аб Усебеларускім кангрэсе. Працаваць у той год у школе было вельмі цяжка, а асабліва тое, што не хапала дроў, а калі часам і прывязуць сырую сасну, дык яе цяжка было ўпаліць, але й згарэўшы яна духу не давала. Ад гэтага былі перапынкі ў занятках. Разам з працай у школе я стараўся знайсьці час, каб пабываць у Менску, каб пачуць што новае аб беларускай справе. Зімой 1942 году адзін селянін і дзьве дзяўчыны ехалі да Менску, і я зь імі прыладзіўся ехаць, каб што новае аб беларускай справе пачуць. Уяжджаем у вёску Слабаду, аж на спатканьне нам едзе чалавек з стрэльбай. Гэта быў Бараноўскі з Гайны. Цяпер ён служыў нямецкім паліцыянтам, а пры савецкай уладзе быў 21 год міліцыянэрам. Ягоны фурман спыніў каня, а п’яны Бараноўскі з стрэльбай вылазіць з саней і крычыць: — СтойІЯбуду рабіць вышук. — А што вы хочаце тут знайсьці? — пытаю я. Тут п’яны міліцыянэр пры дадатку бруднай лаянкі закрычэў: — Я цябе завяду ў кусты ды застрэлю! — За што ж ты будзеш мяне страляць, нявіннага. Мы ж з вамі блізкія суседзі. Вы з Гайны, аязь Міхалкавіч. Калі б вам трэбала праверыць наш воз, дык вы б перш праверылі нашы дакумэнты, а калі б 379 “Менская Газэта” (ад 5 лютага 1942 г. “Беларуская газэта”) — выдавалася ад 27 ліпеня 1941 г. да 28 чэрвеня 1944 г. у Менску. Самае буйное беларускае антысавецкае пэрыядычнае выданьне ў час Другой сусьветнай вайны. 380 Матусевіч, Алесь, журналіст “Беларускай газэты”. 5 сакавіка 1943 г. забіў Фабіяна Акінчыца і ўцёк да партызанаў. вы ўсё ж захацелі праверыць наш воз, дык бы мы самі паказалі, што мы маем і вам ня трэбала варочаць нашых клумкаў. П’яны міліцыянэр пакінуў наш воз ды лаючыся паехаў у кірунку Гайны. Мы наладзілі наш воз ды паехалі за ім. Калі праехалі два кілямэтры наперад, дык перад сабой убачылі таго самага міліцыянэра, які крыкнуў на нас: — Стой! Назад! — і ўзяў стрэльбу як да страляньня, накіраваўшы на нас, калі мы пад’ехалі да яго на сто мэтраў. Тут дарога ішла раўчаком, а сьнег быў глыбокі — каля паўтара мэтра. Мы сталі прасіцца, каб дазволіў даехаць да крыжавых дарог, а там мы зьвернемся. А між намі й ім другая дарога крыжавала нашу дарогу. Мы пад’ехалі да гэтых крыжавых дарог, дык міліцыянэр гэдак зрабіў, як я яму радзіў. Ён запатрабаваў нашых дакумэнтаў, а тады стаў правяраць нашы клумкі. Стары селянін стаў яму паслугаваць — разьвязваць мяшэчкі. — А што ў гэтым мяшку? — пытае грозна міліцыянэр. — Тут мой аўсец для коніка, — адказвае пакорна селянін. — Аў ваўсе што? — зноў пытае начальнік. — Там мая торбачка з хлебцам, — як можна лагадней адказвае селянін. — А што болей у торбе пры хлебе ёсьць?—зноў пытае начальства. — Там напэўна й скварка ёсьць, — дадаю я жартаўліва. Ён на мяне вызьверыўся: — На чортпа мне твая скварка! Селянін яму паказаў і торбу, і хлеб, а там была й скварка. Міліцыянэр, зрабіўшы вышук, сеў на свае сані й паехаў, бо чаго ён хацеў знайсьці, дык таго не было, а ён хацеў гарэлкі. Мы злажылі свой воз і паехалі. Без турбот заехалі да Менску. Я пайшоў у рэдакцыю “Менскай і'азэты”, расказаў аб сваёй прыгодзе зь міліцыянэрам і падаў свой першы артыкул аб Усебеларускім кангрэсе ў Менску ў 1917 годзе. Калі я падаваў гэты артыкул, у рэдакцыі быў толькі Матусевіч. Ён, узяўшы артыкул і перавярнуўшы яго, сказаў на адвароце напісаць сваё сапраўднае імя й адрас. Мне стала праціўна й падазрона, але мусіў падпісаць. Другі, падобны гэтаму выпадак быў узноў, але з начальнікам лагойскай паліцыі. Я адпусьціў вучняў са школы, а сам ішоў на абед. На вуліцы стаяць двое саней, напоўненых маладымі людзьмі ў латанай адзежы, а перад імі на вазку сядзіць чалавек у шапцы-вушатцы і ў чорным кажусе, пашытым на маскоўскі фасон. Калі я параўняўся зь ім, ён у мяне пытае: — Ці ёсьць у вашай вёсцы расейскія палонныя? — Павінны быць, — адказваю я. — Садзіся на сані, — кажа незнаёмы. Я прысеў, а ён лейцамі крануў каня, каб ішоў. Я ўстаў з саней і пытаю, што ўсё гэта азначае. — Ты са мной мусіш ехаць і паказаць, дзе жывуць тыя палонныя расейскай арміі, — кажа ён. — Я ніякі не адміністратар, — кажу я. — На гэта ёсьць старшыня калгасу. — Старшыні калгасу дома няма, — кажа незнаёмы. — Дык ягоныя заступнікі — брыгадзіры ёсьць, — дадаю я. — Але калі я загадваю, дык ты мусіш выконваць! — злосна дадае невядомы чалавек. — А хто вы такі будзеце? Паліцыянт? — пытаю я. — Так, паліцыянт, — кажа ён. — Паліцыянты з народам мусяць абыходзіцца ветліва, а ня так, як вы. Мы з вамі будзем гаварыць аб гэтым у начальніка павету, — заўважыў я. Я хоць у павеце нікога й ня знаў, але гэтым хацеў зьвярнуць ягоную ўвагу, што й я “няпросты” чалавек. Паліцыянт на мяне вызьверыўся: — Вашы дакумэнты! Я яму падаў пашпарт, а калі ён прачытаў, дык узяў пашпарт зь ягоных рук ды пайшоў, а паліцыянт па майму адрасу дадаў: — Артыст. Калі я пайшоў у павятовую ўправу й расказаў аб гэтым выпадку шэфу народнай асьветы, той мне заўважыў: — Маеш шчасьце, што ён ня быў п’яны, a то ён бы цябе або прыбіў, або й застрэліў. Гэткія выпадкі ў ягонай практыцы бывалі. Гэта быў начальнік паліцыі; ён ведаў нямецкую мову, паходзіў быццам з Заходняй Беларусі, але заўсёды гаварыў на расейскай мове. За ягонае дэспатычнае абыходжаньне з паліцыянтамі й насельніцтвам ён некалькі разоў звальняўся з працы й караўся нават немцамі. Бяз мала праз год пасьля майго спатканьня зь ім ён трагічна загінуў. Гэты начальнік вечарамі садзіўся ў панцыр381 ды езьдзіў па мястэчку правяраць, ці добра зацемнены вокны. Калі дзе вакно прасьвечвалася, дык ён і страляў у тое вакно. Аднаго разу позна вечарам прыехалі ў Лагойск эсдэкаўцы382, а ў тым доме, дзе яны закватаравалі, трохі прасьвечвалася вакно. У гэты час п’яны начальнік рабіў свой аб’езд у панцыры па праверцы вокнаў, дык ён і пусьціў туды некалькі куляў. У выніку гэтага два эсдэкаўцы былі забітыя. Тады эсдэкаўцы спынілі гэты панцыр і яго на месцы забілі. Вясной пасьля заканчэньня працы ў школе я аддаўся працы каля гаспадаркі. Пасьля падзелу калгасу нам дастаўся конік-здыхляк, дык 381 Панцыр — панцыраваны (браніраваны) аўтамабіль. 382 Эсдэкавец — службовец СД. мы з братам першым чынам пабудавалі азяроды, бо будынку гуменнага не было, а канец току, дзе меліся малаціць збожжа, выбілі глінай. Купілі, хоць напавер, двое сьвінчат. Я тое цэлае лета цяжка працаваў каля гаспадаркі: араў, касіў, капаў і вазіў гліну ды інш. Вясной 1942 году сталі часьцей і часьцей паказвацца расейскія партызаны. Аднаго разу ў канцы траўня аддзел немцаў гнаў перад сабой групу партызанаў, якія зь лесу прыляцелі ў вёску Пуцілава, дзе ўсьцягнулі кулямёт на страху ды сталі страляць па немцах, якія за імі гналіся. Тады немцы запалілі вёску й згарэла чатыры хаты. Мне з партызанамі давялося спаткацца летам надвосень 1942 году: уночы пачуўся стук у дзьверы, але ім ніхто не адчыніў. Праз паўгадзіны ці болей зноў прыйшлі, выламалі вакно ды ўлезьлі ў хату. Наставіўшы тры аўтаматы, кінуліся да майго ложка, закрычэўшы: “Рукі ўгору”. Я ляжу з паднятымі рукамі. Яны загадалі мне ўстаць. Я налажыў нагавіцы й чаравікі, але не дазволілі чаравікаў зашнуроўваць. Мяне вывелі з хаты й вядуць вуліцай у канец вёскі, наставіўшы на мяне аўтаматы. Я думаю: вядуць за вёску страляць. Ноч была зусім цёмная, што за пяць крокаў чалавека не відаць. Калі б у іх былі звычайныя вінтоўкі, дык спрабаваў бы ўцякаць, але ад трох аўтаматаў няма сэнсу й пробаваць бегчы. У канцы вёскі калгасны клюб, а там вечарынка, арганізованая партызанамі. Мне падаюць каманду “направа” і паўадзетага ўтаняюць на вечарынку. Пачулася пытаньне: