Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Раздзел III. БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ. ЛЮТАЎСКАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ
5 9. Становішча на Беларусі ў гады вайны
Пачатак вайны. Захоп немцамі заходняй Беларусі. Барацьба дзвюх імперыялістычных груповак дзяржаў — Траістага саюза на чале з Германіяй і Антанты на чале з Англіяй — за перадзел ужо падзеленых калоній і «сфер уплыву» прывяла да сусветнай вайны.
Напярэдадні і ў першыя дні вайны заходнія, у тым ліку беларускія, губерні былі аб’яўлены на ваенным становішчы. У сувязі з гэтым забараняліся забастоўкі, вулічныя шэсці і маніфестацыі. Былі разгромлены практычна ўсе падпольныя рэвалюцыйныя арганізацыі, што праяўлялі актыўнасць. Уводзіўся жорсткі ваенна-паліцэйскі рэжым.
Разам з тым царскі ўрад, правыя партыі, праваслаўнае духавенства з мэтай псіхалагічнай падрыхтоўкі насельніцтва да вайны разгарнулі масавую ідэалагічную кампанію, якая вялася пад сцягам абароны айчыны і вылілася ў разгул шалёнага шавінізму. На Беларусі, як і ў іншых рэгіёнах Расіі, летам 1914 г. пракацілася
хваля «патрыятычных» маніфестацый, малебнаў, сходаў. Усе афіцыйныя і чарнасоценна-акцябрысцкія газеты заклікалі насельніцтва да грамадзянскай згоды ў імя абароны айчыны, да ахвяр на карысць перамогі. Асаблівым шавінізмам, як і раней, выдзяляліся «СевероЗападная жнзнь» н «Внленскнй вестннк».
У «патрыятычную» кампанію актыўна ўключыліся і партыі буржуазна-ліберальнай апазіцыі (кадэты і інш.). На баку «свайго» ўрада выступілі таксама эсэры, меншавікі, бундаўцы — як і сацыялістычныя партыі ўсіх іншых краін, што ўступілі ў вайну. 3 усіх партый, аб’яднаных Інтэрнацыяналам, толькі бальшавікі адмовіліся падтрымліваць «свой» урад і прызналі карысным у інтарэсах пралетарыяту паражэнне царызму ў вайне. 3 ім звязвалася магчымасць ператварэння вайны імперыялістычнай у вайну грамадзянскую і перамогі рэвалюцыі.
Па сутнасці антываенную пазіцыю заняла газета «Наша ніва», якая заставалася ідэйным кіраўніком беларускага нацыянальнага руху. Рэдактарам яе ў сакавіку 1914 г. стаў Янка Купала. Захопніцкія мэты царызму легальная газета, вядома, не магла выкрываць, аднак паказвала, наколькі дазваляла цэнзура, што вайна вядзецца не ў інтарэсах народа і нясе мільёнам працоўных не згоду, волю і шчасце, а пагрозу гібелі і незлічоныя бедствы. Асабліва выразна гэтыя матывы гучалі ў цыкле вершаў Янкі Купалы «Песні вайны».
3 пачатку 1915 г. асноўныя сілы Германіі былі засяроджаны на Усходнім фронце. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У жніўні пачалося нямецкае наступленне ў накірунку Коўна — Вільня — Мінск. 31 жніўня немцы захапілі Свянцяны і Вілейку. Пад пагрозай акружэння руская армія ў пачатку верасня пакінула Вільню, а таксама Гродна, Ліду, Брэст і іншыя гарады заходняй Беларусі. У сувязі з гэтым Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілёў. 19 верасня перадавыя нямецкія раз’езды перарэзалі чыгуначную лінію Мінск — Масква ў раёне Смалявіч і толькі велізарным напружаннем сіл рускай арміі ўдалося ліквідаваць Свянцянскі прарыў і адкінуць немцаў у раён азёраў Свір і Нарач.
Заходнія саюзнікі ў гэты цяжкі для Расіі час не аказалі ёй ніякай істотнай дапамогі. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск — Паставы — Баранавічы — Пінск. Каля паловы тэрыторыі
Беларусі з гарадамі Гродна, Ашмяны, Смаргонь, Ліда, Слонім, Навагрудак, Баранавічы, Ваўкавыск, Пружаны, Брэст, Кобрын, Пінск апынулася пад нямецкай акупацыяй.
Бежанства. Ваенныя павіннасці. Вайна прынесла незлічоныя бедствы ўсім уцягнутым у яе краінам. Але беларусы трапілі ў лік тых народаў, землі якіх сталі арэнай бітваў, у ходзе якіх гінула шмат мірных жыхароў, знішчаўся матэрыяльны і духоўны набытак. Адступленне рускіх войскаў у 1915 г. суправаджалася масавым, часта прымусовым бежанствам соцень тысяч людзей, у пераважнай большасці жанчын, дзяцей і старых, на ўсход. Рухаліся яны на конных фурманках з невялікай паклажай харчоў, адзення, фуражу. На трактах, што вялі на ўсход, у ваколіцах чыгуначных станцый, гарадоў збіраліся велізарныя абозы і табары бежанцаў. Да пачатку 1916 г. у Мінскай губерні знаходзілася больш за 157 тыс. бежанцаў, у Віцебскай — 90 тыс., а праз Магілёўскую губерню к таму часу прайшло каля 1 млн. Немцы ў час свайго наступлення нярэдка абстрэльвалі табары і абозы бежанцаў артылерыйскімі снарадамі, бамбілі іх з самалётаў. Такія факты зафіксаваны ў раёнах Кобрына, Пружан, Ліды, Слоніма, Навагрудка, Мінска. У жніўні 1915 г. нямецкая артылерыя выпусціла каля сотні снарадаў з удушлівымі газамі на іх табары ў раёне Пінска.
Царскія ўлады, ваенныя і цывільныя, спрабавалі выкарыстоўваць бежанцаў у якасці таннай рабочай сілы на разгрузцы чыгуначных эшалонаў, пабудове дарог, мастоў, на прамысловых прадпрыемствах, якія выраблялі прадукцыю для фронту, на работах па ўмацаванню баявых пазіцый, а таксама ў памешчыцкіх маёнтках, што засталіся без работнікаў. Аднак разлікі на бежанцаў у гэтых адносінах не апраўдаліся, бо, як прызнавалі самі чыноўнікі, на 80 % яны складаліся са старых, жанчын і дзяцей, няздольных да фізічнай працы.
На работы, звязаныя з патрэбамі арміі, у прымусовым парадку пасылаліся тысячы сялян прыфрантавых паветаў (пешшу і з фурманкамі), не зважаючы на самыя пільныя патрэбы ўласнай гаспадаркі і сям’і. Летам 1916 г. у Мінскай губерні на прымусовых ваенных работах былі заняты 219 300 мужчын і жанчын, у Віцебскай губерні — 121 300 пешых рабочых і 44 000
фурманак. Па сутнасці да гэтых работ прыцягвалася ўсё мясцовае насельніцтва.
Велізарныя страты неслі беларускія сяляне ад бясконцых рэквізіцый на патрэбы арміі: коней, буйной рагатай жывёлы, збожжа, мукі, фуражу. Для правядзення рэквізіцый ствараліся спецыяльныя камісіі — цывільныя, а ў прыфрантавой паласе і ваенныя (армейскія, карпусныя і дывізіённыя).
Рэквізіцыі і прымусовыя работы на патрэбы фронту практыкавалі і нямецкія ўлады на захопленай тэрыторыі Беларусі. Матэрыялы расійскай надзвычайнай следчай камісіі (1917 г.) сведчаць аб тым, што акупанты сілаю забіралі ў беларускіх сялян коней, кароў, іншую хатнюю жывёлу і птушку, прадукты, фураж, адзенне, абутак, прымушалі выконваць абозную службу, гвалцілі жанчын.
Гаспадарка. Рост дарагоўлі. Становішча рабочых. Вайна прывяла да заняпаду сельскую гаспадарку Беларусі. У вёсцы ўсё вастрэй адчуваўся недахоп рабочых рук, найперш мужчынскіх. За гады вайны толькі ў Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губернях былі мабілізаваны ў армію 634,4 тыс. чалавек — больш паловы працаздольных мужчын. У выніку каля '/3 гаспадарак засталіся пад апекай жанчын. У дадатак сотні тысяч людзей адрываліся ад сваёй гаспадаркі на акопнабудаўнічыя работы, ахову чыгуначных ліній і г. д. У выніку гэтага пасяўныя плошчы на прыватнаўладальніцкіх землях у 1914—1917 гг. скараціліся на 72,3 %. За той жа перыяд на 671,1 тыс., або на 11,4 %, паменшала агульная колькасць хатняй жывёлы. Рэзка ўзрасла ўдзельная вага бескароўных гаспадарак (у Магілёўскай губерні ў параўнанні з 1913 г.— у 8,2 раза). Амаль на 1 /з зменшыліся зборы жыта і пшаніцы.
3 пачаткам вайны і пераключэннем транспарту на абслугоўванне фронту парушыліся сувязі прамысловасці Беларусі з рынкамі збыту і крыніцамі сыравіны і паліва. 3 гэтай прычыны істотна скарацілі вытворчасць, або зусім спыніліся, многія фабрыкі і заводы. 3 набліжэннем фронту каля */з прамысловых прадпрыемстваў Беларусі былі эвакуіраваны або дэманціраваны. У цэлым колькасць адносна буйных (цэнзавых) прадпрыемстваў на неакупаванай тэрыторыі Беларусі ў 1913— 1917 гг. скарацілася з 829 да 297 (у 2,7 раза), а колькасць рабочых — з 37,7 тыс. да 25,1 тыс. (на ‘/3).
У час вайны пашыралася вытворчасць, звязаная
з забеспячэннем арміі адзеннем і абуткам, прадуктамі харчавання, боепрыпасамі, зброяй, розным рыштуккам. Па ваенных заказах працавалі тэкстыльныя, швейныя, гарбарныя, абутковыя, хлебапякарна-сухарныя, лесапільныя, тытунёвыя, хімічныя і іншыя прадпрыемствы. Усе металаапрацоўчыя заводы былі пераведзены на вытворчасць боепрыпасаў. Ваенным ведамствам, а таксама Усерасійскім земскім саюзам і Саюзам гарадоў на Беларусі былі створаны шматлікія тэхнічныя майстэрні для вырабу і рамонту зброі, ваеннай тэхнікі і транспартных сродкаў, на якіх працавалі пераважна мабілізаваныя ў прамысловых цэнтрах кваліфікаваныя рабочыя, тэхнікі і інжынеры.
Гарады Беларусі былі перапоўнены вайскоўцамі і бежанцамі. Насельніцтва Мінска на працягу аднаго года павялічылася са 100 да 250 тыс. У сувязі з гэтым абвастрыліся розныя праблемы, асабліва харчовая. Над Мінскам неаднаразова навісала пагроза застацца без прадуктаў, паліва, вады, электрычнасці. Рэальнай была і небяспека эпідэмій.
Дастаўка на Беларусь прадуктаў і іншых тавараў першай неабходнасці рэзка пагоршылася. Гэта спрыяла нябачанаму росту спекуляцыі. Чакаючы павышэння цэн, гандляры, розныя перакупшчыкі-спекулянты падоўгу не пускалі ў продаж наяўныя запасы тавараў, найперш харчовых, і тым самым садзейнічалі яшчэ большаму абвастрэнню крызіснага становішча. Указы і пастановы ўрада і мясцовых улад, накіраваныя на абмежаванне цэн і спекуляцыі, не дзейнічалі. Казнакрадства, хабарніцтва, спекуляцыі шырока распаўсюджваліся ў інтэнданцкіх службах арміі.
Нягледзячы на гэта, а таксама на шпаркі рост цэн, заробкі асноўнай масы рабочых Беларусі змяншаліся, пры тым не толькі рэальныя, але і намінальныя. Па звестках фабрычнай інспекцыі, сярэдняя намінальная заработная плата фабрычных рабочых у трох беларускіх губернях у 1915 г. панізілася на 10,7 % і была ў гэты час ніжэй агульнарасійскага ўзроўню амаль напалавіну (у Расіі — 322, на Беларусі—168,8 руб.). Яна не забяспечвала самыя мінімальныя, жыццёва неабходныя патрэбы рабочых. Істотна павялічылася заработная плата толькі высокакваліфікаваных рабочых на прадпрыемствах, якія выконвалі ваенныя заказы. Але і іх заробкі не паспявалі за ростам цэн на прадукты, паліва, жыллё. Квартплата ўзрасла на 50—100 % і бы-
ла непасільнай для абсалютнай большасці рабочых.
Стачкі рабочых. Ва ўмовах прыфрантавой зоны, перанасычанай войскамі, органамі палітычнай бяспекі і ваеннай контрразведкі, якая супрацоўнічала з імі, працоўныя Беларусі не маглі даць належны адпор сваім прыгнятальнікам. Тым не менш адчайнае становішча, у якім яны знаходзіліся, вымушала іх уступаць у барацьбу за выжыванне, за хлеб надзённы, супраць гвалтаў і здзекаў. Ужо ў першыя месяцы вайны рабочыя і сяляне ў асноўнай масе пазбавіліся ад патрыятычнага чаду, якім прыкрываліся чужыя для іх, захопніцкія мэты вайны.
КНІГІ ОНЛАЙН
