Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
туры і як партыя часова перастала існаваць. Кіраўнікі БСГ засяродзіліся на легальнай дзейнасці ў газеце «Наша ніва»1. Бальшавікі выступалі за спалучэнне падпольнай і легальнай дзейнасці, за выкарыстанне ў мэтах рэвалюцыі ўсіх легальных магчымасцей. Левыя партыі змаглі прыкметна заявіць пра сябе толькі ў час новага рэвалюцыйнага ўздыму і ў асаблівасці з 1912 г.
Значна аслаблены быў і ліберальна-апазіцыйны цэнтр, вядучай сілай якога заставалася канстытуцыйна-дэмакратычная партыя. Многія правінцыяльныя групы КДП, у тым ліку Магілёўская і Пінская, распаліся, рэзка скарацілася колькасць яе друкаваных органаў. Кіраўніцтва КДП яшчэ больш схілілася ўправа. На Беларусі платформу КДП падтрымлівалі групоўкі яўрэйскай буржуазіі, а таксама — з пэўнымі агаворкамі — польска-беларускія памешчыкі і ксяндзы, якія летам 1907 г. стварылі «Краёвую партыю Літвы і Беларусі». У сваіх шматлікіх газетах, што выдаваліся ў Вільні, яны крытыкавалі шавіністычную палітыку царызму і дзейнасць урадавых партый, дамагаліся скасавання дыскрымінацыйных законаў у адносінах да палякаў і католікаў. Аднак, як і рускія шавіністы, адмаўлялі існаванне беларускага этнасу, выступалі супраць беларускага нацыянальнага руху, імкнуліся паланізаваць каталіцкае беларускае насельніцтва.
У гады рэакцыі значна ўзмацніўся ўплыў чарнасоценцаў і акцябрыстаў, якія сталі ўрадавымі партыямі.
Шавінізм у рангу дзяржаўнай палітыкі. Барацьба з беларускім адраджэннем. 3 мэтай адцягнуць ад удзелу ў рэвалюцыі шырокія масы рабочых, а таксама праваслаўнага ўкраінскага і беларускага насельніцтва царызм, афіцыйная царква і правыя партыі і арганізацыі ўсё шырэй выкарыстоўвалі ў якасці сваёй галоўнай ідэалагічнай зброі вялікадзяржаўны шавінізм. П. А. Сталыпін узвёў вялікадзяржаўны шавінізм у ранг афіцыйнай дзяржаўнай палітыкі. Гэта яскрава вызначылася ў новым выбарчым законе 1907 г., па якім значна зніжалася норма прадстаўніцтва ад нацыянальных рэгіёнаў.
На Беларусі ўсе выбаршчыкі былі падзелены не толькі па класаваму прынцыпу, але і па нацыянальнаму. Каб забяспечыць перамогу «рускіх», царскі ўрад
1 Роля газеты «Наша ніва» будзе раскрыта ў наступным раздзеле.
прадугледзеў у выбарчым законе стварэнне ў Віленскай губерні, дзе пераважала каталіцкае насельніцтва, асобнай «рускай» курыі і забяспечыў ёй два абавязковыя месцы ў Думе. У Гродзенскай, Мінскай, Віцебскай і Магілёўскай губернях павятовыя з’езды памешчыкаў былі падзелены на два нацыянальныя аддзяленні — «рускае» і «польскае». У гарадах Мінскай губерні першая курыя (буйная буржуазія) дзялілася на тры нацыянальныя аддзяленні — «рускае», «польскае» і «яўрэйскае». У другой гарадской курыі (дробная буржуазія) Мінскага, Бабруйскага і Гродзенскага паветаў выдзялялася «рускае» аддзяленне, у Віцебскім, Дзвінскім і Магілёўскім паветах — «яўрэйскае» аддзяленне. Пры гэтым да «рускіх» аддзяленняў далучаліся праваслаўныя беларусы, немцы, татары і інш., да «польскіх» — беларусы-католікі. «Рускае» насельніцтва атрымала перавагі на выбарах. Існаванне беларускага этнасу цалкам ігнаравалася. Царызм адкрыта далучаў праваслаўных беларусаў да рускіх, а католікаў — да палякаў.
Вядома, чарнасоценцы і акцябрысты з задавальненнем сустрэлі і разгон Думы і новы выбарчы закон. Іх органы друку — «Русское знамя», «Московскне ведомостя», «Голос Москвы», «Новое время», «Окранны Росснн», «Внленскнй вестннк», «Варшавскнй дневннк», «Мннское слово», віленскі часопіс «Крестьяннн» і многія іншыя разгарнулі раз’юшаную шавіністычную агітацыю, накіраваную супраць палякаў, яўрэяў, каталіцкага касцёла, а таксама супраць беларускага нацыянальнага руху і яго цэнтральнага органа — штотыднёвай газеты «Наша ніва». «Іншародцаў» і «іншаверцаў», кадэтаў і беларускіх «сепаратыстаў» чарнасоценнаакцябрысцкі друк аб’яўляў нават больш небяспечнымі ворагамі рэжыму, «адзінай і непадзельнай Расіі», чым рэвалюцыйныя партыі з іх сацыялістычнымі мроямі.
Зыход выбараў у III Дзяржаўную думу быў фактычна перадвырашаны нормамі выбарчага закону. Па Расіі ў цэлым урадавыя партыі атрымалі 61 %, лібералы — 26 %, дэмакраты — 6% месцаў у Думр. У Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай і Гродзенскай губернях чарнасоценцы і акцябрысты правялі ў Думу 27 з 29 дэпутатаў. Да іх далучыліся 2 чарнасоценцы, выбраныя ад «рускага» насельніцтва Віленскай губерні. Астатнія выбаршчыкі гэтай губерні аддалі свае галасы 5 кандыда-
там Краёвай партыі Літвы і Беларусі'. Яшчэ адзін дэпутат ад гэтай партыі быў выбраны ў Гродзенскай губерні. У Думе яны ў асноўным падтрымлівалі ліберальны цэнтр. Hi адзін кандыдат левых у 5 заходніх губернях у Думу не прайшоў. У цэлым з 36 дэпутатаў ад гэтых губерняў абсалютную большасць (80,5 %) складалі прадстаўнікі ўрадавых партый.
Істотнае адрозненне гэтых паказчыкаў ад усерасійскіх можна растлумачыць толькі тым, што царскім уладам, праваслаўнай царкве, чарнасоценцам і акцябрыстам удалося павесці за сабою пад сцягам вялікадзяржаўнага шавінізму большасць кандыдатаў беларускага сялянства, прасеяных праз сіта трэцячэрвеньскага выбарчага закону. 10 з 11 выбраных тут сялянскіх дэпутатаў далучыліся да чарнасоценцаў, адзін — да Краёвай партыі Літвы і Беларусі.
Найбольш актыўнымі дзеячамі чарнасоценна-акцябрысцкіх груповак у заходніх губернях і іх органаў друку — газет «Внленскяй вестннк», «Мннское слово», «Окранны Росснн», часопіса «Крестьяннн» і інш. з’яўляліся чыноўнікі В. Цяплоў, Г. Шмід, Д. Скрынчанка, П. Бывалькевіч, С. Кавалюк, Л. Саланевіч, П. Каранкевіч, А. Уруцэвіч. Усе яны зацята змагаліся з рэвалюцыяй, а таксама з «аўтанамістамі», кадэтамі, палякамі, яўрэямі за палітычнае панаванне ў краі. Беларусь абвяшчалася «нсконно-русскпм краем», адмаўлялася існаванне беларускага этнасу, беларусы далучаліся да велікарусаў, а «Наша ніва» і беларускі нацыянальны рух, які яна ўзначальвала, абвінавачваліся ў сепаратызме, «мазепінстве» і ў апалячванні беларусаў («западнороссов»). Прадажныя публіцысты, якія атрымлівалі на свае выданні ўрадавыя субсідыі, ілжыва заяўлялі, быццам «Наша ніва» выдавалася за грошы польскіх паноў і каталіцкага касцёла.
Крайні фанатызм у гэтай барацьбе праяўляў лідэр мінскіх чарнасоценцаў рэдактар газеты «Мннское слово» Густаў Шмід, «ісцінна рускі немец», як яго называлі ў прагрэсіўным друку. Пасля смерці Шміда «Мннское слово» перайшло ў рукі яго вернага паслядоўніка Д. Скрынчанкі, старшыні Мінскага аддзела «Саюза рускага народа», якога падтрымліваў епіскап Міхаіл.
Новая тактыка барацьбы супраць беларускага руху.
1 Краёвая партыя Літвы і Беларусі — партыя польска-беларускіх памешчыкаў і ксяндзоў. Створана летам 1907 г.
Франтальныя атакі супраць беларускага нацыянальнага руху і газеты «Наша ніва» з адкрытым адмаўленнем існавання беларускай нацыі аказаліся беспаспяховымі. Новую тактыку барацьбы з ім прапанаваў член віленскай чарнасоценнай суполкі «Крестьяннн» Лука Саланевіч, у мінулым сельскі настаўнік, валасны пісар, чыноўнік канцылярыі гродзенскага губернатара. У той час (1902 г.) на гэтай пасадзе быў П. А. Сталыпін. У 1906 г. ён стаў міністрам унутраных спраў і старшынёю Савета Міністраў Расійскай імперыі, але Саланевіча помніў, давяраў і садзейнічаў яму. Са згоды Сталыпіна і старшыні «Усерасійскага нацыянальнага саюза» П. Балашова Саланевіч у верасні 1908 г. прыступіў да рэалізацыі свайго плана падрыву нашаніўскага руху шляхам стварэння псеўдабеларускай арганізацыі і выдання ад яе імя адпаведнага органа друку. Тады ж у «Внленском вестнмке» з’явілася паведамленне аб выхадзе Саланевіча і групы яго аднадумцаў з суполкі «Крестьяннн» і ўтварэнні «Белорусского обіцества».
9 лютага 1909 г. Л. Саланевіч выпусціў першы нумар газеты «Белорусская жнзнь», цалкам прысвечаны прапагандзе праграмы «Белорусского обшества». Мэтай суполкі абвяшчалася «аб’яднанне ўсіх прадстаўнікоў беларускай народнасці без адрознення саслоўя, звання і веравызнання на адной нацыянальна-культурнай платформе». Беларусы прызнаваліся самастойнай народнасцю, але іх роднай мовай абвяшчалася «мова Пушкіна і Гогаля». У газеце канстатаваўся востры недахоп зямлі ў беларускай вёсцы, і з ім звязваліся фізічнае выраджэнне і масавая эміграцыя беларусаў у Амерыку і Сібір. Віна за такое становішча ўскладвалася на класавую аграрную палітыку ўрада, які, на думку Саланевіча, не прымаў належных мер у адносінах да велізарнага польскага землеўладання на Беларусі, а, з другога боку, насаджаў тут буйное рускае і нават нямецкае землеўладанне. У сувязі з гэтым «Белорусская жнзнь» абвінавачвала ўрад у правядзенні палітыкі, накіраванай «супраць самых жыццёвых інтарэсаў беларускай народнасці, якая мела і мае пераважнае права на сваю нацыянальную маёмасць». Рэалізацыю законнага права беларускай большасці на перавагу ў сваёй роднай краіне Л. Саланевіч звязваў з цэнтральнымі і мясцовымі земскімі і гарадскімі ўстановамі, заснаванымі на ўсеагульным выбарчым праве. Праграма Саланевіча выразна адлюстравала надзеі
праваслаўнага беларускага кулацтва на магчымасць пажывіцца за кошт польскага буйнапамеснага землеўладання пры дапамозе царызму.
Такая пастаноўка беларускага нацыянальнага пытання аказалася нечаканай і непрымальнай для ўлад. Нумар газеты быў канфіскаваны, і выданне яе прыпынена амаль на два гады. У студзені 1911 г. «Белорусская жнзнь» адрадзілася і стала выходзіць штодзённа. Саланевіч зрабіў адпаведныя высновы, і Сталыпін забяспечыў яму самую высокую ў краі ўрадавую субсідыю — 2400 руб. у месяц. Газета выдавалася пад маскай «прагрэсіўна-дэмакратычнай» і выступала ад імя беларускага народа. «Нам,— заклікаў Саланевіч,— перш за ўсё неабходна паставіць свае нацыянальныя задачы, самавызначыцца, аб’яднацца, сарганізавацца і згуртавацца як беларусам». Але «Белорусская жнзнь» выходзіла на рускай мове і заклікала беларусаў засвойваць яе, а сваю родную мову «пакінуць гісторыі».
Антынацыянальную ў адносінах да беларускага народа сутнасць пазіцый «перакінчыка», нацыянал-здрадніка Саланевіча паслядоўна і аргументавана выкрывала «Наша ніва». У пэўнай меры дапамаглі ёй у гэтым ранейшыя сябры рэдактара «Белорусской жнзнн» — выдаўцы «Міінского слова» і пецярбургскага «Нового временн». Яны прызналі Саланевіча сваім былым супрацоўнікам, а «Белорусскую жязнь» характарызавалі як новы «нацыянальны», г. зн. вялікадзяржаўны, шавіністычны орган. У выніку восенню 1911 г. «Белорусская жнзнь» поўнасцю адкінула маскіроўку, нават змяніла назву на «Северо-Западную жнзнь», і адкрыта далучылася да чорнай, шавіністычнай прэсы. Па распараджэнню ўлад «незалежны» Саланевіч на нейкі час перанёс сваё выданне ў Гродна, а затым перабраўся ў Мінск, дзе «Северо-Западная жнзнь» выходзіла да восені 1915 г. Літаральна ў кожным яе нумары друкаваліся паклёпніцкія матэрыялы і даносы супраць «Нашай нівы». Крайне шавіністычныя пазіцыі займала «СевероЗападная жнзнь» і ў адносінах да палякаў, каталіцкага касцёла і яўрэяў.
КНІГІ ОНЛАЙН
