КНІГІ ОНЛАЙН

Гісторыя Беларусі: XX ст.

Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.

Выдавец: Народная асвета

Памер: 349с.

Мінск 1993

125.34 МБ

У пачатку вайны на Беларусі ўлічаны толькі 3 невялікія аднадзённыя эканамічныя стачкі (Віцебск, Мінск).У 1915 г. адбылося 15 забастовак у 6 населеных пунктах. Праўда, удзельнічала ў іх усяго крыху больш за 300 рабочых. У 1916 г. у стачачную барацьбу ўключыліся рабочыя 11 населеных пунктаў. Колькасць забастоўшчыкаў перавысіла 1800. Стачкі адбываліся разрознена, і, як правіла, у іх удзельнічала толькі частка рабочых асобных прадпрыемстваў. Асноўным іх патрабаваннем з’яўлялася павышэнне заработнай платы. Адзіным, бадай, выключэннем было выступленне часткі рабочых і служачых Гомельскага чыгуначнага вузла ў красавіку 1915 г., у ходзе якога яны выказалі пратэст супраць звальненняў па палітычных матывах. Гэта была адна з першых забастовак чыгуначнікаў на Беларусі пасля 1905 г.
Уступаючы ў адкрытую барацьбу з прыгнятальнікамі ў перыяд вайны нават з чыста эканамічнымі патрабаваннямі, рабочыя прыфрантавой Беларусі рэальна рызыкавалі жыццём. Таму мясцовы рабочы рух у той час быў нязначным па сваіх маштабах, практычна не рабіў уплыву на грамадскае жыццё краю. Паказальна і тое, што ў перыяд з кастрычніка 1916 г. да лютага 1917 г., калі ў Расіі назіраўся найбольшы ўздым рабочага руху, які прывёў урэшце да краху самадзяржаўя, на Беларусі адбылася толькі адна стачка.
Тым не менш антыўрадавыя настроі пашыраліся і сярод рабочых Беларусі. Пра гэта сведчаць штомесячныя жандарскія данясенні ў дэпартамент паліцыі. У кастрычніку 1916 г. начальнік Магілёўскага губернскага жандарскага ўпраўлення адзначаў: «Адносіны рабочых чыгуначнай, фабрычнай і заводскай прамысловасці да цэнтральнага ўрада рэзка пагоршыліся». Pa-
бочыя, па яго заключэнню, былі схільныя падтрымаць «сацыял-дэмакратычны рух, які разрастаўся ў іншых мясцовасцях».
Сялянскі і салдацкі рух. Сялянскі рух у самым пачатку вайны ў многіх месцах Беларусі выліўся ў своеасаблівую форму разгромаў мабілізаванымі запаснымі памешчыцкіх маёнткаў, а ў зборных пунктах (мястэчках і павятовых гарадах) — харчовых і вінных магазінаў і лавак. Найбольш масавым і вострым ён быў у Сенненскім, Мазырскім, Ігуменскім, Рэчыцкім, Мінскім, Лепельскім паветах, дзе шматсоценныя натоўпы запасных нярэдка ўступалі ў схваткі са стражнікамі, паліцыяй і вайсковымі патрулямі.
У ліпеньскіх (1914 г.) разгромах памешчыцкіх маёнткаў, лавак і складоў гандляроў сяляне выказалі сваю адвечную нянавісць да прыгнятальнікаў. Удзельнікі гэтых акцый, часта нецвярозыя, спадзяваліся, што яны, як «абаронцы цара і айчыны», не будуць пакараны. Аднак адпаведныя надзеі не апраўдаліся. Улады спаўна выкарысталі палажэнне аб ваенным становішчы. Парадак наводзілі карныя атрады і ваенна-палявыя суды. Па іх прыгаворах у Сенненскім, Мазырскім і Ігуменскім паветах былі павешаны 16 чалавек. Многія ўдзельнікі выступленняў трапілі на катаргу і ў арыштанцкія роты.
Жорсткія меры на пэўны час прыпынілі пагромны рух сялян. Але ва ўмовах абвастрэння харчовага крызісу і шпаркага росту цэн на ўсе тавары першай неабходнасці ён зноў ажывіўся. Вясною і летам 1915 г. у шэрагу мястэчак Навагрудскага, Бабруйскага, Рэчыцкага, Мінскага і Слуцкага паветаў у час кірмашоў сяляне грамілі лаўкі і дамы гандляроў. У Ігуменскім, Лепельскім, Гарадоцкім, Мінскім паветах аналагічныя акцыі ў сувязі з мабілізацыяй учынілі навабранцы. У некаторых месцах яны пры гэтым уступалі ў схваткі з паліцыяй, збівалі афіцэраў, што суправаджалі партыі мабілізаваных.
Вайна паўплывала і на традыцыйныя формы сялянскага руху. Дынаміку яго характарызуюць наступныя даныя: у жніўні — снежні 1914 г. адбыліся 36, у 1915 г.— 99, у 1916—60 (у падлік не ўвайшлі Гродзенская і Віленская губерні, акупаваныя немцамі), у студзені — лютым 1917 г.— 7, а ўсяго за адзначаны перыяд — 202 сялянскія выступленні. Найбольш пашыранымі формамі руху з’яўляліся патравы памешчыцкіх
зямель і парубкі лясоў. Разам яны дасягалі 51,4 %. Затым ішлі адмовы ад выканання ваенных работ і павіннасцей (13,4 %), выступленні супраць росту дарагоўлі (9,4 %), захопы памешчыцкай уласнасці і разгромы маёнткаў (8,4 %), супраціўленне ўладам і паліцыі (6,9 %), звязанае, звычайна, з іншымі выступленнямі.
Прыведзеныя паказчыкі датычаць толькі такіх выступленняў, у кожным з якіх удзельнічала не менш за 10 чалавек. Больш дробныя выступленні налічваліся сотнямі. Так, патраў і парубак з колькасцю ўдзельнікаў ад 3 да 9 чалавек улічана больш за 700. Аб звычайным, паўсядзённым характары канфліктных узаемаадносін сялян і памешчыкаў сведчыць наступны факт: у Гомельскім маёнтку княгіні Паскевіч са жніўня 1914 па май 1916 г. былі складзены звыш 2,5 тыс. пратаколаў аб розных парушэннях сялянамі яе ўласніцкіх правоў.
Статыстыка выступленняў па месяцах сведчыць, што ў канцы 1916 — пачатку 1917 г. адбываўся спад сялянскага руху: за 5 месяцаў да звяржэння самадзяржаўя ў Расіі на Беларусі адбылося 16, а за такі ж папярэдні перыяд — 28 выступленняў. Гэта адпавядае тэндэнцыі развіцця стачачнага руху рабочых Беларусі ў адзначаны час. Такім чынам, даныя статыстыкі як рабочага, так і сялянскага руху на Беларусі не пацвярджаюць уздзеяння на яго ў гэты час рэвалюцыйнага ўздыму ў Расіі.
Адносіны сялянства да памешчыцкай уласнасці ў перыяд вайны ў значнай меры вызначаліся ўсведамленнем тых ахвяр, якія патрабаваліся ад яго ўладамі ў той час. Паводле данясення маршалка дваран Мазырскага павета Мінскаму губернатару, у сялян ужо к вясне 1915 г. «склалася цалкам акрэсленае і глыбокае перакананне, што раз іх бацькі, мужы, сыны і браты прызваны на вайну, то астатнія члены сям’і павінны бясплатна і беспакарана карыстацца памешчыцкім сенам і дрывамі». Гэтае перакананне несумненна з’явілася прычынай шырокага распаўсюджання ў сялянскім руху на Беларусі перыяду вайны менавіта патраў і парубак. Адпаведны прынцып паступова пашыраўся ў свядомасці сялян і на іншую ўласнасць памешчыкаў, найперш — зямлю.
Выспяванню і распаўсюджанню такіх ідэй у салдацка-сялянскіх масах садзейнічалі буйныя ваенныя паражэнні царскай арміі ў кампаніі 1915 г., няўдачы баявых дзеянняў у 1916 г., велізарныя людскія, тэрытарыяль-
ныя і матэрыяльныя страты, звязаныя з катастрафічным недахопам зброі і боепрыпасаў, гаспадарчай разрухай і развалам транспарту, бяздарнасцю вышэйшага камандавання, прадажнасцю і злачыннымі махінацыямі інтэнданцкіх чыноўнікаў, разлажэннем прыдворных колаў. Услед за эканамічным крызісам у краіне к пачатку 1917 г. паспеў глыбокі палітычны крызіс.
У такіх умовах царская армія паступова рабілася небаяздольнай. Расло дэзерцірства. Пачашчаліся выпадкі адмовы цэлых часцей і злучэнняў ісці ў наступленне, братання з немцамі. Узмацнялася антыўрадавая агітацыя сярод салдат з боку ўдзельнікаў рабочага руху, мабілізаваных у армію, падпольных балыпавіцкіх груп, што дзейнічалі на фронце і ў тыле і накіроўвалі свае намаганні на ажыццяўленне ленінскага лозунга аб ператварэнні вайны імперыялістычнай у вайну грамадзянскую. У войсках успыхвалі хваляванні, звязаныя з дрэнным забеспячэннем прадуктамі і абмундзіраваннем. У многіх месцах, у тым ліку на Беларусі, салдаты ўдзельнічалі ў разгромах лавак, нападалі на памешчыцкія маёнткі. Усяго на Беларусі ў перыяд вайны выяўлены 62 значныя хваляванні салдат.
Найбуйнейшым з іх было паўстанне ў кастрычніку 1916 г. на размеркавальным пункце ў Гомелі. Тут разам з салдатамі і казакамі знаходзілася значная колькасць матросаў Балтыйскага флоту, якія за ўдзел у рэвалюцыйным руху былі спісаны з караблёў і размеркаваны па пяхотных палках. Паўстанне ўспыхнула 22 кастрычніка ў сувязі з арыштам аднаго з казакаў. На яго абарону выступілі каля 4 тыс. салдат і матросаў, якія абяззброілі каравул гаўптвахты і вызвалілі з-пад арышту больш за 800 чалавек, знішчыўшы пры гэтым абвінаваўчыя дакументы. Некалькі рот, верных камандаванню, рассеялі паўстанцаў. Многія з іх схаваліся ў горадзе. У сувязі з гэтым у дамах гараджан пачаліся павальныя вобыскі. Але 26 кастрычніка каля 100 салдат разагналі паліцэйскі атрад, які займаўся вобыскамі, і ўварваліся на размеркавальны пункт, дзе з дапамогай прыблізна 1000 салдат і матросаў зноў вызвалілі арыштаваных таварышаў.
Паўстанне ў Гомелі, як і аналагічнае выступленне салдат у Краменчугу на Украіне, было падаўлена. Да суда было прыцягнута 16 чалавек. 9 з іх расстралялі, а астатніх адправілі на катаргу і ў арыштанцкія роты. Але і такімі мерамі ўжо нельга было спыніць працэс
разлажэння арміі. 3 апоры царызму яна шпарка ператваралася ў яго ворага.
Беларускі нацыянальны рух. Акупацыя ў 1915 г. амаль усёй Віленскай, Гродзенскай і заходняй часткі Мінскай губерняў германскімі войскамі, масавае, часта прымусовае бежанства насельніцтва на ўсход у ходзе іх наступлення на пэўны час дэзарганізавалі беларускі нацыянальны рух. Частка дзеячаў руху была мабілізавана ў армію, іншыя выехалі з Вільні ў розныя гарады Расіі, дзе прымалі ўдзел у арганізацыі бежанскіх камітэтаў і таварыстваў дапамогі ахвярам вайны. Усе даваенныя беларускія нацыянальна-культурныя арганізацыі распаліся, спынілася выданне беларускамоўных газет і кніг. Толькі восенню 1916 г. у Петраградзе з’явіліся невялікія штотыднёвыя газеты «Дзянніца» і «Светач» («Swietac»), якія выдаваліся пад рэдакцыяй, адпаведна, 3. Жылуновіча і Э. Будзькі. Але ў пачатку 1917 г. іх выданне спынілася.
Частка былых кіраўнікоў «Нашай нівы» (Луцкевічы, Ластоўскі і інш.) засталіся ў акупаванай немцамі Вільні і былі вымушаны прыстасоўвацца да новых умоў дзейнасці. Яны ўзначалілі «Беларускі камітэт дапамогі пацярпеўшым ад вайны». Разам з адпаведнымі арганізацыямі палякаў, літоўцаў і яўрэяў камітэт выступіў з ідэяй аднаўлення дзяржаўнай незалежнасці Беларуска-Літоўскага краю ў форме Вялікага княства Літоўскага з соймам у Вільні, выбраным на аснове прамых і тайных выбараў. 3 мэтай ажыццяўлення гэтай ідэі ў канцы 1915 г. была ўтворана канфедэрацыя Вялікага княства Літоўскага. Аднак неўзабаве яна распалася з прычыны вострых супярэчнасцей паміж яе ўдзельнікамі.
3	мэтай абароны нацыянальных інтарэсаў беларускага насельніцтва быў створаны «Цэнтральны саюз беларускіх нацыянальных грамадскіх арганізацый» на чалез Беларускім народным камітэтам у Вільні. ГІад яго кіраўніцтвам у 1916—1917 гг. на акупаванай тэрыторыі ўзнікла даволі значная сетка беларускіх школ, было распачата выданне падручнікаў і навучальных дапаможнікаў, наладжана выданне газеты «Гоман» («Ho­man») кірыліцай і лацінкай. Яна пачала выходзіць з 15 снежня 1916 г. у Вільні пад рэдакцыяй В. Ластоўскага 2 разы на тыдзень.