Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Рост папулярнасці «Нашай нівы». Паступова расла папулярнасць «Нашай нівы», мацнелі яе сувязі з народам, а разам з тым фарміраваліся кадры нацыянальнай інтэлігенцыі, будзіліся народныя таленты. За першыя тры гады выдання яна надрукавала 906 уласных карэспандэнцый з 489 вёсак, мястэчак і гарадоў, 246 вершаў 61 паэта і 91 апавяданне 36 празаікаў. За 1910 г. «Наша ніва» апублікавала 666 карэспандэнцый
з 321 населенага пункта Беларусі і з 14 пунктаў, размешчаных за яе межамі. У Віленскай губерні карэспандэнты «Нашай нівы» былі ў 122 населеных пунктах, у Мінскай — у 81, у Гродзенскай — у 49, у Магілёўскай — у 27, у Віцебскай — у 9. У тым жа годзе на старонках газеты былі змешчаны 115 вершаў і 60 апавяданняў, а аўтарская грамада яе складалася з 427 чалавек (карэспандэнтаў, паэтаў, празаікаў). Усе яны, дарэчы, пісалі ў газету бясплатна.
Пачынаючы з 1910 г.,«Наша ніва» выдавала вельмі папулярны «Беларускі каляндар», адрасаваны сялянам. Наклад яго дасягаў 20 000 экз. Вясною 1912 г. сельскагаспадарчы аддзел «Нашай нівы» быў пераўтвораны ў самастойны часопіс «Саха», які спачатку выдаваўся ў Вільні, а са снежня 1913 г.— у Мінску. Адначасова ў Мінску з’явіўся яшчэ адзін парастак «Нашай нівы» — літаратурны месячнік для моладзі «Лучынка». Рэдактарам яго была А. Пашкевіч (Цётка). Вясною 1912 г. суполка «Загляне сонца і ў наша ваконца» пачала выдаваць літаратурны і грамадска-палітычны альманах «Маладая Беларусь». Супрацоўнічалі ў ім нашаніўскія паэты, празаікі, публіцысты.
Уплыў на газету «Беларус». У студзені 1913 г. у Вільні пачало выходзіць генетычна не звязанае з «Нашай нівай» перыядычнае беларускамоўнае выданне — каталіцкая штотыднёвая газета «Bielarus» («Беларус») (рэдактары — выдаўцы сяляне А. Бычкоўскі і Б. Пачобка). У першым нумары газеты заяўлялася, што яна «будзе заўсёды стаяць на грунце хрысціянска-каталіцкім, баронячы справы каталіцкія і беларускія».
Накірунак новага органа ўстрывожыў «Нашу ніву». Адну з галоўных сваіх задач яна бачыла ў пераадоленні рэлігійнага расколу беларускага народа і імкнулася ўсімі сродкамі «паказаць беларусам-праваслаўным і католікам, што ўсе яны — адно племя, адзін народ». «Цяпер,— пісала «Наша ніва»,— адкрылася газета толькі для адных католікаў. Ці захоча, ці здолее яна пайсці па дарозе еднасці ўсіх беларусаў? Мы дужа баімося, каб новая газета не зышла з агульнабеларускага грунту». Дарэчы, сама «Наша ніва» да 1913 г. выдавалася двума шрыфтамі — кірыліцай і лацінкай — з мэтай аказваць уплыў, распаўсюджваць нацыянальную свядомасць сярод усіх беларусаў — і праваслаўных, і католікаў (для першых прызначалася кірылічнае выданне, для другіх — лацінскае). Недахоп
сродкаў прымусіў рэдакцыю «Нашай нівы» перайсці з 1913 г. на адно — кірылічнае выданне. Такі выбар зрабіла большасць чытачоў газеты.
Адзначаная перасцярога «Нашай нівы» была ўлічана рэдакцыяй «Беларуса»: у другім нумары яна на першае месца паставіла нацыянальныя інтарэсы.
Развіццё кнігадруку. He менш прыкметныя зрухі адбыліся і ў развіцці беларускага кнігадруку. У 1908— 1914 гг. выйшла ў свет 77 беларускіх кніжак агульным накладам 226 660 асобнікаў. Асноўную частку кніжнай прадукцыі забяспечылі выдавецтвы «Загляне сонца і ў наша ваконца» і «Наша ніва». Нашаніўскае выдавецтва за першыя пяць гадоў сваёй дзейнасці выпусціла да 20 розных кніжак. Акрамя іх, у 1907—1914 гг. дзейнічалі беларускія выдавецтвы «Наша хата», «А. Грыневіч», «Беларус», «Мінчук», «Палачанін». Аднак на іх долю прыпадала нязначная частка кніжнай прадукцыі.
Нацыянальны друк забяспечыў публікацыю твораў В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Цёткі, Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча, К. Каганца, Ц. Гартнага, А. Гаруна, 3. Бядулі, М. Гарэцкага, К. Буйло і многіх іншых паэтаў, празаікаў, драматургаў. Дзякуючы яму ў беларускую літаратуру прыйшлі дзесяткі таленавітых творцаў, і голас іх пачуў беларускі народ, пачуў і адгукнуўся ўвесь славянскі свет.
Значэнне «Нашай нівы». «Наша ніва» адыграла выключную ролю ў нацыянальным абуджэнні беларусаў, у распаўсюджанні нацыянальнай свядомасці, у згуртаванні і выхаванні беларускай інтэлігенцыі, у барацьбе за грамадскае прызнанне самога факта існавання беларускага народа і яго раўнапраўнасці з іншымі народамі. Неацэнныя яе заслугі ў развіцці беларускай літаратуры, прапагандзе і станаўленні розных жанраў беларускага нацыянальнага мастацтва, якое менавіта ў гэты час з яе дапамогай ператваралася з аматарскага ў прафесійнае. Дзякуючы намаганням I. Луцкевіча пры рэдакцыі ствараўся Беларускі нацыянальны музей.
У 1907—1915 гг. «Наша ніва» ўзначальвала беларускі нацыянальны рух, які быў па характару сялянскім, народніцкім. Найбольш актыўнай яго сілай з’яўлялася сялянская і дробнашляхецкая па паходжанню інтэлігенцыя. Пад уплывам «Нашай нівы» да яго далучыліся асобныя святары, якія пачалі ўжываць беларускую мову ў сваёй канфесійнай дзейнасці. Гэта спрыя-
ла росту аўтарытэту роднай мовы ў вачах сялянства. У нашаніўскі перыяд з’явіліся першыя прыватныя беларускамоўныя школы.
Дзейнасць «Нашай нівы», абуджаных і згуртаваных ёю таленавітых пісьменнікаў, найперш, вядома, ЯКупалы і ЯКоласа, адыграла выключную ролю на завяршальным этапе станаўлення новай беларускай літаратурнай мовы. Беларускае нацыянальнае адраджэнне, дзейнасць «Нашай нівы», творчасць Купалы, Коласа, Багдановіча і іншых нашаніўцаў заўважылі, высока ацанілі і падтрымалі выдатныя прадстаўнікі рускай, польскай, украінскай, чэшскай, літоўскай культуры.
Пытанні. 1.У чым і чаму вызначыўся адыход рэдакцыі газеты «Наша ніва» ад праграмы, прынятай на II з'ездзе БСГ? 2. Што з'яўлялася галоўным у дзейнасці «Нашай нівы» па развіццю беларускай культуры? 3. У чым праяўляўся інтэрнацыяналізм пазіцыі рэдакцыі «Нашай нівы»?
§ 12. Асвета і навука. Літаратура і мастацтва
Развіццё адукацыі. Змены, што адбыліся ў грамадска-палітычным жыцці Расіі ў сувязі з рэвалюцыяй 1905—1907 гг., буржуазныя пераўтварэнні ў ходзе сталыпінскіх рэформ выклікалі неабходнасць істотнага абнаўлення і пашырэння сеткі навучальных устаноў. Масавая незадаволенасць школамі праваслаўна-царкоўнага ведамства прычынілася да паступовай замены іх у сельскай мясцовасці народнымі вучылішчамі, падпарадкаванымі Міністэрству народнай асветы, якія забяспечвалі значна больш высокі ўзровень ведаў. У 1905—1914 гг. колькасць вучняў народных вучылішчаў на Беларусі павялічылася амаль у 3 разы і дасягнула 305 тыс. Важным паказчыкам паляпшэння становішча ў пачатковай народнай адукацыі ў вёсцы з’явілася істотнае скарачэнне колькасці вучняў, якая прыходзілася на 1 настаўніка ў народных вучылішчах: з 71 у 1908 г. да 58 у 1914 г.
Тым не менш з-за вялікага недахопу школьных памяшканняў класы былі, як правіла, перапоўнены і вельмі многім дзецям па гэтай прычыне адмаўлялі ў прыёме ў школу. Значная большасць народных вучылішчаў размяшчаліся ў прыстасаваных наёмных хатах (у Мінскай губ. у 1914 г.— больш чым 2/3). Характэрнай з’явай быў і вялікі адсеў вучняў у сувязі з аддаленасцю
школ, нястачай у вучняў вопраткі, абутку, неабходнасцю працаваць у гаспадарцы бацькоў і інш.
Хутка павялічвалася колькасць сярэдніх навучальных устаноў — гімназій і рэальных вучылішчаў. У 1900—1914 гг. яна вырасла з 28 да 122. Аднак рэальны доступ да сярэдняй адукацыі з прычыны высокай платы за навучанне мелі толькі дзеці заможных слаёў насельніцтва.
Востры недахоп спецыялістаў-педагогаў прымусіў улады пайсці на адкрыццё ў 1909—1916 гг. настаўніцкіх інстытутаў у Віцебску, Магілёве і Мінску, настаўніцкіх семінарый у Рагачове, Оршы, Барысаве, Гомелі і Бабруйску. Настаўніцкія інстытуты давалі няпоўную вышэйшую, а семінарыі — няпоўную сярэднюю спецыяльную адукацыю. Нягледзячы на неаднаразовыя хадайніцтвы грамадскасці Беларусі аб адкрыцці тут вышэйшай навучальнай установы, царскі ўрад так і не дазволіў зрабіць гэта.
Прафесійна-тэхнічнае навучанне вялося ў Горацкім рамесным і Гомельскім тэхнічным чыгуначным вучылішчах, шэрагу рамесных і сельскагаспадарчых школ, а таксама ў рамесных аддзяленнях і класах, якія адкрываліся пры пачатковых агульнаадукацыйных школах. Усяго на Беларусі ў 1910 г. у 25 ніжэйшых прафесійных навучальных установах займалася 1,5 тыс. вучняў. Вучоба была платнай.
Нягледзячы на значны рост, школьная сетка і ў пачатку XX ст. далёка не забяспечвала магчымасць атрымання нават пачатковай адукацыі для ўсіх дзяцей школьнага ўзросту. У 1910 г. у Віленскай навучальнай акрузе з-за адсутнасці школьных памяшканняў і настаўнікаў не былі прыняты ў школу 41 % дзяцей у гарадах і 24,7 % у вёсцы.
Навуковая дзейнасць. У пачатку XX ст., як і раней, інтэнсіўна вяліся этнаграфічныя даследаванні беларускага народа (мовы, фальклору, этнічных меж, сямейнага і грамадскага быту, народнага мастацтва, адзення, жылля, прылад працы і інш.). Найбольшым укладам у вывучэнне мовы беларусаў з’явілася трохтомнае (у 7 кнігах) даследаванне Я. Карскага пад назвай «Белорусы» (апублікавана ў 1903—1922 гг.). Карскі канчаткова абгрунтаваў этнічную самастойнасць беларускай мовы ў сям’і іншых славянскіх моў, вызначыў тэрытарыяльныя межы яе распаўсюджання і склаў адпаведную карту. Як выдатныя збіральнікі і даследчыкі бела-
рускага фальклору ў пачатку XX ст. вызначаліся М. Федароўскі, Е. Раманаў, А. Сержпутоўскі, М. Нікіфароўскі і іншыя вучоныя. Разгортванню этнаграфічных даследаванняў спрыяла адкрыццё ў 1910 г. у Вільні Паўночна-Заходняга аддзела Рускага геаграфічнага таварыства, які выдаў 4 кніжкі сваіх «Запнсок».
Буйныя навуковыя даследаванні па гісторыі Вялікага княства Літоўскага і Беларусі ў пачатку XX ст. апублікаваў М. Доўнар-Запольскі — прафесар Кіеўскага універсітэта, адзін з пачынальнікаў беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі і этнаграфіі. «Кароткую гісторыю Беларусі» ў 1910 г. выдаў актыўны ўдзельнік беларускага нацыянальнага руху нашанівец В. Ластоўскі.
У пачатку XX ст. плённа працавала Таварыства мінскіх урачоў. Напярэдадні і ў перыяд рэвалюцыі яно выдавала «Протоколы н Труды Обгцества мннскнх врачей», а ў 1910—1914 гг.— штомесячны часопіс «Мннскне врачебные язвестня». Падобныя таварыствы дзейнічалі і ў іншых гарадах Беларусі. На іх пасяджэннях абмяркоўваліся дасягненні айчыннай і замежнай медыцыны. У 1910—1911 гг. у Магілёве, Мінску і Оршы былі створаны пастэраўскія станцыі.
КНІГІ ОНЛАЙН
