Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
У красавіку і чэрвені 1916 г. прадстаўнікі Беларускага народнага камітэта ўдзельнічалі ў канферэн-
цыях народаў Расіі, якія адбыліся ў Стакгольме і Лазане. Там яны прасілі ў народаў Еўропы падтрымкі ў вызваленні беларускага народа з-пад расійскай няволі, у забеспячэнні яму ўсіх палітычных і культурных правоў і магчымасці вольна развіваць свае інтэлектуальныя, маральныя і эканамічныя сілы, стаць гаспадаром на сваёй уласнай зямлі.
Пытанні і заданні. 1. Якія змены на Беларусі выклікала сусветная вайна? 2. Калі і якая частка тэрыторыі Беларусі была акупавана немцамі? 3. Дайце характарыстыку становішча бежанцаў, сялян і рабочых у гады вайны. 4. Асвятліце дынаміку і формы класавай барацьбы, яе асаблівасці ва ўмовах вайны. 5. Раскажыце пра беларускі нацыянальны рух у часе вайны.
§10 . Лютаўская рэвалюцыя на Беларусі
Звяржэнне самадзяржаўя. Утварэнне новых органаў улады. Вайна паскорыла паспяванне рэвалюцыйнай сітуацыі. Рэвалюцыя пачалася ў Петраградзе. 27 лютага паўстаўшыя рабочыя і салдаты зверглі ненавіснае царскае самадзяржаўе. У цэнтры ўзнікла своеасаблівая з’ява — двоеўладдзе: буржуазны Часовы ўрад і Петраградскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. На першым часе Часовы ўрад існаваў толькі дзякуючы падтрымцы Савета.
Звесткі аб перамозе рэвалюцыі ў Петраградзе прыйшлі на Беларусь 1—4 сакавіка і выклікалі тут сярод працоўных хвалю энтузіязму, які ў гарадах і мястэчках праявіўся ў масавых мітынгах і вулічных шэсцях з чырвонымі сцягамі і транспарантамі, з адпаведнымі лозунгамі і заклікамі. Удзельнікі гэтых выступленняў — рабочыя і салдаты — найперш раззбройвалі паліцыю і жандараў, вызвалялі палітычных зняволеных. Па прыкладу Петраграда ў гарадах і мястэчках ствараліся Саветы рабочвіх і салдацкіх дэпутатаў, народная міліцыя. На працягу сакавіка — красавіка 1917 г. арганізацыйна аформіліся 37 Саветаў, у тым ліку 11 рабочых, 11 салдацкіх, 14 аб’яднанвіх Саветаў і 1 Савет сялянскіх дэпутатаў.
Найбольш уплвівовым на Беларусі і Заходнім фронце быў Мінскі Савет рабочых дэпутатаў, створаны па ініцыятыве балвшавікоў 4 сакавіка на сходзе прадстаўнікоў шэрага буйных прадпрыемстваў горада. У Часовы Выканаўчы камітэт Савета ўвайшлі адны бальшавікі.
Гарадскую міліцыю ўзначаліў служачы Земскага саюза бальшавік М. Міхайлаў (М. Фрунзе).
Часовы Выканаўчы камітэт заклікаў рабочых і служачых Мінска, а таксама салдат гарнізона выбіраць сваіх прадстаўнікоў у Савет і на працягу сутак арганізаваў выданне газеты «Нзвестня Мннского Совета рабочях депутатов». У той жа дзень на пасяджэнні Савета ў Выканаўчы камітэт былі ўключаны прадстаўнікі меншавікоў і бундаўцаў. Савет фактычна прызнаў у якасці гарадскога органа ўлады створаны напярэдадні «Часовы грамадскі камітэт парадку» і дэлегаваў туды 20 чалавек. Ен падтрымаў пастанову камітэта аб правядзенні 6 сакавіка агульнагарадской маніфестацыі ў гонар перамогі рэвалюцыі.
У гэты дзень на Саборнай плошчы і прылеглых вуліцах у Мінску сабралася амаль усё насельніцтва горада. Была маса чырвоных сцягоў і транспарантаў з лозунгамі і заклікамі: «Няхай жыве дэмакратычная рэспубліка!», «Няхай жыве Устаноўчы сход!» і інш. Пасля ўрачыстага малебна адбыўся ваенны парад. 3 прамовамі выступалі камандуючы Заходнім фронтам, члены Дзяржаўнай думы, гарадскі галава, старшыня Мінскага Савета, прадстаўнікі розных партый і арганізацый. Прамоўцы ў большасці заклікалі да грамадзянскага міру і падтрымкі палітыкі Часовага ўрада, накіраванай на абарону «свабоднай Айчыны». Аналагічныя маніфестацыі ў пачатку сакавіка былі праведзены ў многіх гарадах і мястэчках Беларусі.
Арганізацыйнае афармленне Мінскага Савета завяршылася 8 сакавіка. Ен стаў аб’яднаным Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў і абавязваўся ўсе выступленні палітычнага характару праводзіць у адпаведнасці з пастановамі сталічнага Савета. У адпаведнасці з загадам № 1 Петрасавета ім было прынята рашэнне аб арганізацыі салдацкіх камітэтаў, а таксама фабрычна-заводскіх камітэтаў, прафесійных саюзаў, палітычных клубаў, сельскіх, валасных і павятовых сялянскіх камітэтаў. Савет выбраў пастаянны Выканаўчы камітэт на чале з меншавіком-інтэрнацыяналістам Б. Позернам. Яго намеснікам стаў бальшавік I. Любімаў. У цэлым у Савеце пераважалі меншавікі, эсэры і бундаўцы.
9 сакавіка ўсе сацыял-дэмакратычныя групы ў Мінску (бальшавікі, меншавікі, бундаўцы і інш.) утварылі Аб’яднаную арганізацыю РСДРП.
У Віцебску першым узнік Савет салдацкіх дэпутатаў, які быў выбраны 5 сакавіка на сходзе прадстаўнікоў усіх часцей гарнізона. Неўзабаве ён, як і Мінскі Савет, прыняў рашэнне аб падпарадкаванні Петраградскаму Савету. 8 сакавіка адбылося першае пасяджэнне Віцебскага Савета рабочых дэпутатаў, выбраных непасрэдна на прадпрыемствах. Створаны ім Выканаўчы камітэт у адозве «Да ўсіх рабочых гор. Віцебска» паставіў задачу стварэння рабочай міліцыі. Сваю бліжэйшую задачу Савет бачыў у арганізацыі класавай барацьбы рабочых на аснове іх паўсядзённых эканамічных патрэб, у тым ліку — за ўвядзенне 8-гадзіннага рабочага дня. 12 сакавіка ён звярнуўся да Савета салдацкіх дэпутатаў з прапановай стварыць аб’яднаны Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Апошні сфарміраваўся ў Віцебску ў першай палове мая.
У Гомелі 4 сакавіка адбыліся асобныя агульнагарадскія сходы прадстаўнікоў рабочых і салдатаў, на якіх былі выбраны адпаведныя Саветы. 6 сакавіка на іх сумесным пасяджэнні ўтварыўся аб’яднаны Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Асаблівую ўвагу ён удзяліў арганізацыі народнай міліцыі.
Аналагічным чынам ствараліся і пачыналі сваю дзейнасць Саветы і ў іншых гарадах і мястэчках Беларусі. Сваю галоўную задачу яны бачылі ў арганізацыі рабочых і салдатаў, у абароне іх эканамічных інтарэсаў і палітычных правоў, у падрыхтоўцы мас да заваявання сапраўднай свабоды і грамадзянскага раўнапраўя. Саветы прызнавалі кіраўнічую ролю Петраградскага Савета і па яго прыкладу — Часовы ўрад, але пры ўмове адпаведнасці дзейнасці апошняга інтарэсам народа.
Буржуазныя органы ўлады ўзнікалі спачатку як часовыя гарадскія грамадскія камітэты. Ініцыятыва іх стварэння, як правіла, зыходзіла ад дзеячаў земскага і гарадскога самакіравання. У Мінску 4 сакавіка быў утвораны «Часовы грамадскі камітэт парадку», у які ўвайшлі прадстаўнікі земскага і гарадскога саюзаў, Савета рабочых дэпутатаў і начальнік гарадской міліцыі. Неўзабаве склад камітэта папоўніўся прадстаўнікамі іншых грамадскіх арганізацый, земскага і гарадскога самакіравання. Падобныя камітэты ў тыя ж дні ўтварыліся ў Віцебску, Магілёве, Гомелі, Полацку і іншых гарадах Беларусі.
У адрозненне ад Саветаў, якія не мелі папярэднікаў, Часовы ўрад абапіраўся на месцах, у тым ліку на Бела-
русі, на грамадска-дзяржаўныя структуры, створаныя пры царызме (найперш — земствы і органы гарадскога самакіравання). Праўда, кіраўніцтва імі перайшло да прамых стаўленікаў новага ўрада — губернскіх і павятовых камісараў, якія назначаліся з ліку старшынь губернскіх і павятовых земскіх упраў. Дасягнутае ў сталіцы пагадненне паміж Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў, з аднаго боку, і Часовым урадам, з другога, перадвызначыла мірныя ўзаемаадносіны паміж адпаведнымі органамі ўлады і на перыферыі. Саветы і тут не перашкаджалі ўтварэнню буржуазных «грамадскіх камітэтаў парадку», фактычна падпарадкоўваючыся ім і іншым мясцовым органам урада. Прапагандыстамі і праваднікамі такой палітыкі ў мясцовых Саветах з’яўляліся эсэры, меншавікі і бундаўцы.
Арганізацыя прафесійных саюзаў рабочых і служачых. Класавая свядомасць і грамадзянская актыўнасць гарадскіх рабочых і служачых на Беларусі ў першыя дні рэвалюцыі праявіліся і ў масавым руху, звязаным з утварэннем прафесійных саюзаў. У Мінску з 12 па 21 сакавіка адбыліся агульнагарадскія сходы шаўцоў, краўцоў, друкароў, пекараў, рабочых і служачых майстэрань Аляксандраўскай чыгункі, прыказчыкаў і служачых гандлёвых устаноў, палявых паштова-тэлеграфных служачых і тэлефаністаў фронту, фармацэўтаў і служачых аптэк, сталяроў, рабочых, што шылі ваеннае абмундзіраванне, гандлёва-прамысловых служачых, работніц папяроснай фабрыкі Земскага саюза, рабочых механічнага завода «Молат». На гэтых сходах выбіраліся камісіі і бюро для распрацоўкі статутаў прафсаюзаў, фабрычныя і заводскія камітэты. Да канца сакавіка арганізацыйна аформіліся агульнагарадскія прафесійныя саюзы краўцоў, гарбароў, пераплётчыкаў. Аналагічны рух разгортваўся і ў іншых гарадах Беларусі.
Пасля звяржэння самадзяржаўя рабочымі ўсё часцей выстаўляліся патрабаванні аб паляпшэнні свайго эканамічнага становішча, скарачэнні рабочага дня, павелічэнні платы і інш. Уласнікі прадпрыемстваў ва ўмовах рэвалюцыі звычайна задавальнялі патрабаванні агульных сходаў рабочых. Аднак дзе-нідзе аказвалася супраціўленне, і тады рабочыя аб’яўлялі стачку, як гэта здарылася на фанерным заводзе ў Бабруйску.
Пытанні аб працягласці рабочага дня, заработнай плаце, звышурочных работах і інш. разглядаліся на пасяджэннях Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў.
Яны, вядома, імкнуліся прымаць рашэнні на карысць рабочых, але ў межах рэальных магчымасцей і на аснове ўзаемных пагадненняў бакоў. Стыхія забастовак, задавальненне патрабаванняў явачным парадкам імі не заахвочваліся, тым больш не падбухторваліся.
Рэвалюцыйны рух у войску. Часовы ўрад і ваеннае камандаванне імкнуліся захаваць у арміі «цэласнасць і непахіснасць», «адзінства, згуртаванасць і цвёрды ўнутраны парадак». Працягвалася царская палітыка вайны да перамогі. Матывавалася гэта карэннай зменай характару вайны пасля звяржэння самадзяржаўя. Сцвярджалася, што з захопніцкай яна ў новых умовах ператварылася ў справядлівую вайну за свабоду «рэвалюцыйнай Айчыны». На такой жа пазіцыі стаялі і сацыялістычныя партыі, што складалі пераважную большасць у Саветах краіны,— эсэраў і меншавікоў, якім масы, у тым ліку салдацкія, тады давяралі. Гэта на пэўны час стрымала распад арміі.
Рэвалюцыя і загад № 1 Петраградскага Савета, пастановы Мінскага і іншых Саветаў аб грамадзянскіх правах салдат паклалі пачатак дэмакратызацыі войска. Часовы ўрад і камандаванне арміі вымушаны былі пагадзіцца з гэтым. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага тэлеграмай ад 11 сакавіка раіла штабу Заходняга фронту стаць на шлях кампрамісу з Саветамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
