Гісторыя Беларусі: XX ст.
Вучэб. дапам. для 10—11-х кл. сярэд. шк.
Выдавец: Народная асвета
Памер: 349с.
Мінск 1993
Ідэалогія «западноруснзма» на Беларусі. Па ўсіх палітычных, рэлігійных і іншых пытаннях, штодатычылі беларускага народа, ідэолагі «западноруснзма» займалі антынацыянальныя пазіцыі. Па пытанні аб увядзенні выбарных земстваў у 9 заходніх губернях з’езд «западнороссов» у Кіеве з удзелам Кавалюка і К° прыняў
рашэнне хадайнічаць перад урадам аб уключэнні праваслаўных беларусаў у рускую курыю, а беларусаўкатолікаў — у польскую. Гэтае рашэнне было рэалізавана ў адпаведным сталыпінскім законе. Земствы, выбраныя ў 1911 г. на Міншчыне, Віцебшчыне і Магілёўшчыне, былі перапоўнены прадстаўнікамі рускіх і польскіх нацыяналістаў і ў сваёй дзейнасці цалкам ігнаравалі мову, культуру і нацыянальныя патрэбы беларусаў. На выбарах у IV Дзяржаўную думу ў 1912 г. насельніцтва Беларусі было зноў падзелена на 3 курыі: «рускую», «польскую» і «яўрэйскую». Вынікі выбараў практычна не адрозніваліся ад трэцядумскіх: ніхто з левых кандыдатаў, ніхто з нацыянальна свядомых беларусаў у IV Думу не трапіў.
Паводле асноўнага закону (1906 г.) ва ўсіх народных школах Расіі дзеці павінны былі вучыцца на сваёй роднай мове. 3 гэтага закону ўрад і чарнасоценна-акцябрысцкая большасць у Дзяржаўнай думе і Дзяржаўным савеце зрабілі выключэнне толькі ў адносінах да беларусаў і ўкраінцаў, якія афіцыйна прызнаваліся рускімі і павінны былі вучыцца па-руску. Хаўруснікі Саланевіча і Кавалюка ў III Дзяржаўнай думе зацвердзілі закон, які абавязваў перавесці выкладанне і вывучэнне каталіцкай веры ў школе для дзяцей беларусаў з польскай на рускую мову, не зважаючы на тое, што гэта штурхала масу каталіцкага беларускага насельніцтва запісвацца ў палякі. Родная для іх беларуская мова не прызнавалася, хоць менавіта яна магла прыпыніць паланізацыю католікаў. Па аднаму з трэцядумскіх законаў гарадам і земствам у Расіі дазвалялася адкрываць курсы па розных галінах навукі, але па просьбе дэпутата Паўловіча ад Мінска 9 заходніх губерняў гэтага права былі пазбаўлены. Адпаведнымі цыркулярамі было забаронена выпісваць і чытаць «Нашу ніву» ўсім настаўнікам Віленскай навучальнай акругі, усім святарам, усім паштовым, ваенным, паліцэйскім і валасным чынам, вучням сельскагаспадарчых школ.
Барацьба польскіх шавіністаў супраць беларускага руху. He менш зацята змагаліся супраць беларускага нацыянальнага адраджэння польскія памешчыцка-клерыкальныя шавіністычныя групоўкі. У 1906 г. у Вільні выдаваліся 11 польскіх газет і часопісаў, у 1907— 1908 гг. колькасць іх скарацілася да 8—9 за кошт ліквідацыі левых выданняў. Затым назіраўся хуткі рост: у 1910 г. польскамоўны друк у Вільні быў прадстаўлены
18, а ў 1914 г.— 28 перыядычнымі выданнямі. Акрамя таго, асобныя газеты і часопісы выдаваліся ў іншых гарадах краю, а таксама ў Пецярбургу. У абсалютнай большасці гэта былі шавіністычныя выданні. А за імі стаяла яшчэ адпаведная прэса Варшавы і ўсяго Каралеўства Польскага.
3 віленскіх выданняў асаблівую варожасць да беларускага нацыянальнага руху праяўлялі «Kurjer Litewsкі», «Gazeta codzienna», «Przyjaciel», «Dziennik Wilenski», «Przegl^d Wilenski»Як i рускі ўрадавы i акцябрысцка-чарнасоценны друк, яны адмаўлялі існаванне асобнага беларускага этнасу, заяўлялі, што адраджэнне беларускай нацыянальнай мовы і культуры і непатрэбна і немагчыма. Яны ігнаравалі натуральнасць і заканамернасць абуджэння беларускага нацыянальнага руху, сцвярджалі, што за ім стаіць інтрыга Масквы, што «Наша ніва» выдаецца за казённыя грошы з мэтай русіфікацыі беларусаў, якія быццам бы імкнуліся да польскай культуры.
Рабочы рух. Ва ўмовах жорсткага ваенна-паліцэйскага рэжыму, які ўсталяваўся ў краіне пасля трэцячэрвеньскага дзяржаўнага перавароту, маштабы і характар рабочага руху істотна змяніліся. Практычна немагчымымі сталі адкрытыя вулічныя выступленні — дэманстрацыі, мітынгі, маніфестацыі. Рэзка скарацілася і колькасць стачак, найперш — палітычных. Рабочы рух набыў абарончы характар. За перыяд з чэрвеня 1907 да сярэдзіны 1910 г. стачкі адбыліся ў 43 населеных пунктах Беларусі, у тым ліку ў 17 гарадах, і ахапілі 21,6 тыс. рабочых. У параўнанні з перыядам рэвалюцыі колькасць стачачнікаў зменшылася ў 21 раз.
Наступленне рэакцыі прадпрымальнікі выкарысталі для таго, каб адняць эканамічныя і сацыяльныя заваёвы, дасягнутыя рабочымі ў перыяд рэвалюцыі. 3 гэтай мэтай яны стваралі свае «прафесійныя» саюзы, праводзілі з’езды, дамаўляліся аб агульных патрабаваннях да рабочых і масавых лакаутах. У 1907—1908 гг. лакауты аб’яўляліся на гарбарных заводах у Смаргоні, Свіслачы, у шчаціннай і панчошнай вытворчасці беларуска-літоўскага рэгіёна. Аднак рабочыя, дзякуючы сваёй арганізаванасці і матэрыяльнай падтрымцы пралетарыяту іншых гарадоў, у тым ліку зарубежных, выстаялі і не дазволілі аднавіць дарэвалюцыйныя формы і ступень эксплуатацыі.
Найбольшы спад у рабочым руху Беларусі назіраўся
ў 1910 г,, калі агульная колькасць стачачнікаў знізілася да 2,1 тыс. Пры гэтым не зафіксавана ніводнай палітычнай стачкі.
Прыкметы ажыўлення барацьбы з’явіліся ў 1911 г., калі колькасць удзельнікаў забастовак вырасла да 2,8 тыс., а ахопленых імі населеных пунктаў — амаль удвая (з 5 да 9). Ленскі расстрэл, які ўскалыхнуў пралетарыят Расіі, у пэўных адносінах паўплываў і на рабочы рух у Беларусі. У красавіку—маі 1912 г., у параўнанні з папярэднімі месяцамі, колькасць стачачнікаў прыкметна вырасла, але заставалася ўсё ж невысокай (1,3 тыс.). На сходах рабочых у Брэсце, Віцебску, Гродне, Мінску, Слоніме, Смаргоні былі прыняты рэзалюцыі пратэсту і накіраваны ў сацыял-дэмакратычную фракцыю Дзяржаўнай думы. У Гомелі з выпадку ленскіх падзей Палескі камітэт РСДРП выдаў лістоўку і арганізаваў 6 сходаў рабочых. Пасля трохгадовага перапынку аднавіліся першамайскія стачкі. У 1912 г. яны былі праведзены на шэрагу прадпрыемстваў Мінска і Бабруйска. У эканамічнай барацьбе павялічылася ўдзельная вага наступальных стачак. Аднак агульная колькасць стачачнікаў зноў знізілася да ўзроўню 1910 г. (2,1 тыс.).
Адносны ўздым у рабочым руху Беларусі пачаўся толькі ў 1913 г., калі ў забастоўках прынялі ўдзел 8,8 тыс. чалавек. 3 іх каля '/з баставалі па палітычных матывах. У пераважнай большасці гэта былі яўрэйскія рабочыя, якія па закліку бундаўцаў арганізавалі шэраг групавых стачак пратэсту супраць антысеміцкай палітыкі царскага ўрада («справа Бейліса»). Такія выступленні ў 1913 г. адбыліся ў Бабруйску, Брэсце, Віцебску, Мінску, Пінску, Гомелі, Скідзелі. У агульнарасійскіх палітычных кампаніях, прысвечаных 1 Мая, гадавінам 9 студзеня, Ленскага расстрэлу і інш., рабочыя Беларусі амаль не ўдзельнічалі.
Усяго з ліпеня 1910 г. да ліпеня 1914 г. на Беларусі баставала каля 19 тыс. рабочых — на 20 % менш, чым у перыяд рэакцыі. Колькасць населеных пунктаў, дзе праявіўся стачачны рух, скарацілася ў той жа час з 43 да 37. Такім чынам, на Беларусі, у адрозненне ад прамыслова развітых рэгіёнаў Расіі, уздыму ў рабочым руху ў 1910—1914 гг. не назіралася. Гэта можна растлумачыць асаблівасцямі якаснага складу прамысловага пралетарыяту Беларусі: тут, як вядома, значна пераважалі рабочыя дробнакапіталістычнай і рамеснай
вытворчасці. Расчараваўшыся ў выніках першай расійскай рэвалюцыі, яны ў пераважнай большасці адышлі ад рэвалюцыйнага руху і не ўключыліся ў яго ў час новага ўздыму барацьбы пралетарыяту буйных прамысловых цэнтраў краіны, які назіраўся ў 1911 — першай палове 1914 г. Асабліва марудна разгортвалася на Беларусі палітычная барацьба рабочых. Вулічных дэманстрацый, мітынгаў і маніфестацый не зафіксавана тут і ў гэты перыяд.
Сялянскі рух на Беларусі. У гады рэакцыі ў сялянскім руху ў Беларусі таксама назіраўся значны спад, але не такі рэзкі, як у рабочым. Калі ў 1907 г улічана 161 выступленне сялян, то ў 1908—132, а ў 1909— 92. Амаль 3Д усіх выступленняў сялян накіроўвалася супраць памешчыкаў і царскай адміністрацыі, г. зн. супраць феадальна-прыгонніцкіх перажыткаў. Паражэнне рэвалюцыі, жорсткая расправа з яе ўдзельнікамі, страта асноўнай масай сялянства думскіх ілюзій і надзей дамагчыся павелічэння сваіх зямельных надзелаў легальным шляхам і цывілізаванымі сродкамі змагання накшталт забастовак мелі вынікам незвычайнае пашырэнне ў перыяд рэакцыі і ў наступныя гады такой варварскай формы барацьбы, як падпалы памешчыцкіх і казённых маёнткаў і маёмасці. У 1908—1909 гг. яны складалі 22 % ад усіх выступленняў. Пры гэтым найчасцей сяляне палілі не жылыя сялібы, а памешчыцкія хлявы з жывёлай, гумны са збожжам і сенам, свірны, млыны, вінакурні, склады сельскагаспадарчай тэхнікі, лес, стагі, іншую маёмасць з мэтай помсты або з тым, каб прымусіць памешчыкаў пайсці на пэўныя ўступкі. Па тых жа прычынах рэзка зменшылася — да 1,8 % — удзельная вага забастовак.
Другая важная асаблівасць сялянскага руху ў гады рэакцыі вызначалася адносна шырокім распаўсюджаннем так званай другой сацыяльнай вайны — барацьбы пралетарскай і бядняцкай масы сялян з заможна-кулацкай часткай вёскі, што было непасрэдна звязана з рэалізацыяй сталыпінскай аграрнай рэформы. Удзельная вага такіх выступленняў у 1908—1909 гг. узрасла амаль да 27 %. Пры гэтым 2/3 з іх складалі падпалы маёмасці.
Усяго за 1910 — першую палову 1914 г. на Беларусі ўлічаны 563 выступленні сялян. У сярэднім штогод адбывалася 125 выступленняў, г. зн. менш, чым у 1908 г. Значыць, напярэдадні вайны тут не было ўздыму
3 Біч М. В.
65
і ў сялянскім руху. Амаль суцэльная ліквідацыя ў 1907—1908 гг. падпольных арганізацый практычна прыпыніла рэвалюцыйную агітацыю ў вёсцы. Яна зноў стала эпізадычнай з’явай і практычна не ўплывала на маштабы і характар сялянскага руху. Нябачанае раней распаўсюджанне падпалаў у беларускай вёсцы, з аднаго боку, і амаль поўнае знікненне забастовак, з другога, сведчылі аб якаснай дэградацыі сялянскага руху на Беларусі ў гэты перыяд.
Пытанні і заданні. 1. Дайце характарыстыку палітычнай абстаноўкі, якая склалася на Беларусі пасля паражэння рэвалюцыі 1905— 1907 гг. 2. Растлумачце вынікі выбараў у III Дзяржаўную думу ў 5 заходніх губернях, іх асаблівасці і прычыны. 3. Раскрыйце сутнасць вялікадзяржаўнай палітыкі царызму на Беларусі. 4. Пакажыце дзейнасць правых органаў друку па русіфікацыі беларускага насельніцтва. 5. Што аб'ядноўвала царскую палітыку і дзейнасць польскіх памешчыцка-клерыкальных груповак на Беларусі і ў чым яны разыходзіліся? 6. Ахарактарызуйце асаблівасці рабочага і сялянскага руху на Беларусі ў другой палове 1907 — сярэдзіне 1914 г.
КНІГІ ОНЛАЙН
