Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
ведаю, хто дзе. Ён шукаў большай дзяўчыны — па жыце, усюды... Каня забілі нашага, ён знайшоў у жыце. А гэтае дзяўчынёха ўжо бегла з жыта... Там сястра ў другой дзярэўні, дык яна бяжыць і плача... А тады вышла жэншчына і кажа:
— He плач, дзеўчына: матка тут во з дзіцем.
Даярка Алена Батура
258
Я яе пакінула там, а сама прыбегла паглядзець, што тут. Скаціну пагналі, усё пагналі. А карова была яшчэ толькі ацялілася, дык яна ўцякала з поля. А я і думала, што яна ўцячэ ад іх, ад немцаў. Дык я вышла на ўзгорак, гляджу...
А ён кажа:
— He глядзі на карову, давай дзе пойдзем нанач.
А я кажу:
— Ну, куды ж пойдзем — пойдзем туды, дзе дзіця.
Пайшлі мы, пераначавалі ў гэтай дзярэўні, назад прышлі — ну, што ж рабіць, няма чаго ні есці, нічога ж няма. Тут яшчэ картошка была, дык мы ўзялі картошкі, будзем варыць.
Толькі сталі варыць на гэтым пагарэлішчы — адтуль немец паўзець, з хвойнічка... Ён гэта паглядзеў і кажа:
— Няма месца тут, будзем кідаць гэтую картошку...
I пайшлі мы. А яшчэ я схавала была малака збаночак у дровы. I яны не згарэлі, дровы гэтыя. Мы за гэты збаночак—у жыта, і гэтаму хлапчучку далі. Ён і галаву мыў, і еў — усё там (с м я е ц ц а). Дзіця! Каб хаця не плакаў.
Ну, і праседзелі гэтак да вечара. А тады ўжо ўвечары... Дзярэўня тут, тры кілометры. Дык ён кажа:
— Цямнее. Пайдзем мы ў гэтую дзярэўню, там, можа, пусцяць начаваць.
Там мы ўжо начавалі, у той дзярэўні. А яны тут яшчэ і назаўтра... Яшчэ дзве хаты не спалілі — чакалі, што збяруцца людзі яшчэ. Ну, дзе ж хто пойдзе ў гэтую хату? Ніхто не пайшоў. Назаўтрае яны зноў прышлі, тут і стралялі, бралі і свіней, і курэй яшчэ лавілі, і хаты гэныя дзве спалілі тамака...»
Паслухайце яшчэ Алену Ільінічну Батура з Засоўя Лагойскага раёна.
«...ІІаміж сабой яны нічога не гаварылі. Толькі з маткай. Пыталіся, дзе сыны...
Пайшлі ў другую хату, да суседа. А я засталася адна. Што ж мне рабіць? Злезла я з гэтай печкі. Там, чую, стрэл у суседа. Мама ляжыць так во забітая, кроў фантанам б’ець. Брат і сястра забітыя на койцы, фантанам кроў б’ець. Што ж мне рабіць? К жызні я яшчэ страмілася. Судзьба такая на свеце. Я тады адчыніла пограб, дошчачкі дзве, узяла ўлезла ў пограб гэты і закрылася сама сабе. Калі я туды ўлазіла, то ўвідзела, што адна хата гарыць... Наверна, будуць жа і гэтую паліць. Дымам мне будзе хужа душыцца — лепш хай яны мяне стрэлам! Давай вылезу. А як я залезла ў гэты пограб, то матка ляжала во так забітая на палу, a ў мяне была блузка белая, то яна зацякла крывёю. Плечы зацяклі крывёю. Я і не чула — после абгледзелася ўжо. Я вылезла і ўлезла ў гарод. Так во дзве градкі былі, мама буракоў пасадзіла там. Я ў баразну ўлезла, ніц лягла, выпрасталася — няхай тут ужо... Чую — яны там у суседа страчаць... Кажацца, каб зямля правалілася, ды каб гэта глыбжа. Пасля чую — ідуць паліць нашу хату.
— Во,— гавораць,— наверна, удзірала, у агародзе ўбілі.
Чую ж я гэта, чую, але не павярнуся, не магу... Як яны будуць во так страляць... Я ж бачыла, як матку білі... He павярнуся, ні галавы не павярну — убівайце і што хочаце! Ляжу, ляжу так... Яны пайшлі, хату падпалілі. Хата гарыць, на мяне іскры... Мне ўжо трудна. Іскры валяцца. Дзе ўжо кофтачка сухая — яна тлеець. Я вазьму так во зямлю і там во аблягчу. Пасыпаю, і лёгка
259
мне. Чую — тут ужо каля пояса мне пячэць, тлеець. Я абратна гэтай рукою... А яны во заняліся суседзямі, пайшлі да суседзяў хату паліць. Ой, як трудна, трудна! Чую — яны гавораць, і панашаму, і гергечуць усяк... Няма як мне выпаўзці. А пасля яны ў трэцюю хату пайшлі, біць. Патом я так во, так во, як гавораць — папластунску, локцямі, локцямі, як вужака якая, выкацілася з гэтых град, укацілася туды, дзе картошка пасаджана. I ляжу ў разоры, тожа ў баразне. Стрэлы. Пулі — ціўціўціў! Дзярэўня гарыць, бярвенне валіцца, іскрыць... Ой, канец свету. Я думала, што я ўжо асталася на свеце адна. Гэта — канчэнне свету. Канчэнне свету, а я адна,— што я буду адна рабіць? Мне страшна ўжо адной жыць... Я думаю, што і ва ўсіх вёсках так, і ўжо канчэнне свету, і больш народу не будзе. I свету не будзе.
Ляжала я, ляжала, пака гэта ўсё не пагарэла. Пасля ўжо, як сонца з паўдня звярнулася, села я ўжо. Ціха стала — ні пулі не свішчуць, нічога... Гляджу, а Мнішава, другая дзярэўня, гарыць. Усё, думаю я, канец свету... Што мне рабіць? А яшчэ во дзярэўня Гарэлае — не гарыць. Думаю: пайду я туды, там людзі ёсць. Сабралася і пайшла. Ішла па дзярэўні босая, голая, у крыві гэтыя плечы ў мяне былі... Туды за рэчкай гэтае Гарэлае. Мінула я дзярэўню сваю... Уся дзярэўня гарыць, гэтыя трупы скліраць, гараць сінім агнём — людзі гараць. Паглядзіш ■— і мне ўжо адна пуць: іду ў гэтую дзярэўню цэлую...
Азірнулася я — за мной дзядзька бяжыць. Як я аглянуся — ён рукою махне і махне, а я — яшчэ, я — яшчэ! А дзядзька гэты за мной. Ён бяжыць, а мне здаецца, што немец у камбінезоне. За куст схавалася. А ўжо змаглася, не магу... Са страху,
з усяго тамака... За куст захінулася — ну, тут ужо мяне ўб’юць... Вочы так во закрыла і сяджу... Падыходзіць гэты дзядзька.
— Хто гэта?— кажа.
Гляджу — знаёмы, Няверка Уладзя.
— Ай,— кажа ён,— як ты адна асталася?
Ашчапілася я за яго, а ён:
— Ціха, не плач. I я толькі з жонкай застаўся, усю сям’ю пабілі. I матку забілі. А я праз акошка ўцёк. Пайдзём на Мнішава, на балота.
А Мнішава гарыць тое... Усё згарэла, a мнішаўцы ў балоце сядзяць. А мая цёця была ў Мнішаве. Я рада гэтаму дзядзьку: што яшчэ на свеце чалавек ёсць! Ды яшчэ падсказваець, што яшчэ і цёця мая ёсць, у балоце сядзіць... I пайшла я з тым чалавекам туды, у балота. Прышла, праўда, цёцю сваю знайшла з сям’ёю, і сталі мы ўжо... Ой, ой, як ужо трудна было...
Ужо ў балоце я агледзелася, што ўсе мае плечы ў крыві — ужо ад маткі і ад брата, ад сястры. 3 краваці капала, лілося. Маміна кроў мяне і спасла, толькі маміна кроў. Каб была гэта не кроў, то і маглі б яны мяне шкуматнуць.
Жыла я адна, адна, а потым замуж вышла, і замуж мой плахой — мужык жулікаваты, мяне бросіў, дзяцей бросіў, трое дзяцей, тры дзевачкі. I я змагаюся, іх вучу, дабіваюся. Праўда, первая замуж вышла, дзесяць класаў кончыла і замуж вышла — радзі мяне вышла замуж:
— Мама, — кажа, — будзем меншых вучыць. Я табе буду памагаць пад старасць.
Харошая яна, у Лонве жывець. Адна ў тэхнікуме, а меншая — восем кончыла і таксама хоча вучыцца. Асталася я адна — зпад пуль вышла, з гэтае крыві, дык хай хоць дзеці мае жывуць, каб яны ў людзі пашлі...»
«А гэтая зямля заўсёды будзе нашай!..»
3 высгуплення Гітлера ў 1941 г.
262
Расказвае Вольга Фамінічна Гайдаш з Першамайска Рэчыцкага раёна.
«...Чатырнаццатага мая сорак трэцяга года немцы спалілі нашу вёску. Мужа майго ўзялі партызаны каўпакоўцы восенню сорак другога года, і два тыдні пасля гэтага мы пераехалі ў лес. За Каўпаком у нас пайшло чалавек восемдзесят. У лесе мы, партызанскія сем’і, сядзелі ўсю зіму. Пасля нам прыйшлі сказалі:
— Хто ў Каўпака, то вы не бойцеся — вас расстрэльваць не будуць.
Сказалі гэта нам свае людзі, а людзям гэтым — немцы. Ну, мы і папрыязджалі дадому. Я таксама ў лесе з канём была. Пераначавала я ў брата, а потым прыходзіць матка мая, свякруха, і кажа, што прыходзілі з паліцыі і казалі, каб я дома была заўтра, у дзесяць гадзін, і каб нікуды не ішла. Ну, мне страшна стала, што ганяюцца за мной. Я пабыла і зноў пайшла на сяло. Прыходжу з сяла ўжо ўвечары. Зарэзала аўцу. У лес уцякаць пачала зноў збірацца... Луплю тую аўцу ў адзінаццаць гадзін. Прыходзяць, стукаюць вечарам. Святла тады не было, капцілка. Яны пастукалі, я спалохалася, расцяралася. У мяне дзяцей было трое: сын з трыццаць пятага года і дочка з трыццаць сёмага, а меншанькая — з трыццаць дзевятага. Тая сядзіць каля мяне, а мне дзецца недзе. Я баялася, бо яны ганяліся за адзежаю майго гаспадара: у яго былі боты хромавыя і кожанка. Забраць хацелі ад мяне. Страх мне стаў. А тут падпечча ў нас, дзе куры заганяюць. Свякруха пайшла адкрываць сенцы, а я пад тую печ, бо баялася. А дзеці большыя, што былі на печы, не ўбачылі, дзе я. А меншанькая сядзела. А матка:
— Вот была толькі што, а дзе дзелася, не ведаю.
Яна думала, што я за ёю выскачыла на двор, яна і не бачыла, што я пад печ схавалася...
— Ну, дык скажы ёй, каб яна заўтра ў дзесяць была дома.
Яны паехалі, а я тады каня запрэгла, мяса тое, аўцу нелупленую, на воз і ў лес. Двое дзяцей са мной паехала, а меншанькая з бабай засталася. Матка не пусціла яе. Яна і так у лесе тым намерзлася. Назаўтра ў дзесяць гадзін яны прыехалі, забралі маці маю і дзіця. Яна яшчэ ім песенькі пела, дзіця тое... Чатыры гады дзевачцы было. I тут яе расстралялі разам з усімі. Трынаццаць душ тады забілі, старых жанчын і дзяцей...
А ў маі месяцы, трынаццатага, прыехалі да нас у лес і сказалі... Мы там у лесе сядзелі, стары араў, дык яны таго старога паклікалі і сказалі:
— Хто ў лесе сядзіць — аб’яві ім, каб ехалі дамоў, бо ў лесе пастраляем.
I па лесе яны пахадзілі, каго захапілі ў куранёх, пастралялі — дзяцей малых і старых. Людзі перапалохаліся: сабраліся ўсе, паехалі ў вёску, ноччу. Проста як абоз ішоў з таго лесу. Уранні прышлі дадому. Прышла я да суседа, ён друг наш быў, і пытаюся:
—■ Што будзем, Брэль, рабіць?
А ён кажа:
— Хто куды хоча, а мая сям’я нявінная, не буду я адвячаць за кагота.
Яго з сям’ёю тады забралі: і ён, і дзеткі яго ўсе пагарэлі.
Ну, сталі гнаць худобу, цяляты. Людзей пазганялі. Тут адна старая засталася, таксама партызанская сям’я. Яна з сяла прыбегла сюды на наш канец, Халіха гэтая. Я пытаюся:
— Цётка, партызанскія сем’і зганяюць асобна ці ўсіх людзей разам?
263
А яна гаворыць:
— Усіх зганяюць у сараі, у хаты, хто партызанская сям’я, а хто і не партызанская.
Ну, я стаю з дзецьмі, на вуліцы. Каля хаты свае, каля дзвярэй стаю. Прагналі яны адну кучу,' прагналі другую. Сястры маёй дачка была ў Германіі, дык сястра пісьмы дзяржыць, а я ў яе пытаюся:
— Куды ты, Тацяна, пойдзеш?
А яна кажа:
— Ты хавайся, а я пайду туды: у мяне пісьмо е, дык мо ў Германію мяне забяруць?
Дочка яе была ў Германіі, а дзве дома былі, а сын быў у партызанах. Яна думала, што яе пісьмы тыя спасуць. Іх там у хаты пазаганялі, а я дзе стаяла,— стаю, чакаю. У мяне вось такая думка была: узяла і выпіла я добра і думаю, каб білі нас у хаду. I дзяцей так настрапаліла:
— Сынок і донька, будзем уцякаць, штоб білі нас, а не так.
Немцы цялят вязуць па вуліцы, а потым толькі трох ідуць і жанчын гоняць, бабулек. Адзін, такі малады, відна, чысты немец. Падыходзіць да мяне. А мой паца
КНІГІ ОНЛАЙН
