Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
разрыве. Я бегчы, а немец як крыкне: «Альт!»— дык я вярнулася і дзіця тое ўзяла на рукі.
Стаю я во так каля дзвярэй, а ён у мяне дзіця з рук, немец, і аддаў другой. Гэта была Яся Карповіча цётка. А мяне за дзверы:
— Да Германіі будзе гут.
Пагналі мы тыя каровы. Снегу многа было. А мы не ідзем па дарозе, а збоку. I так ужо я прыстала, так прыстала. А Паўлік кажа:
— Баба, хоць і не можаш, а шавяліся. Зараз дойдзем да лесу.
Мінулі мы за мастом паваротку, дайшлі да моста, а тут гэтыя танкі... Ці гэтыя машыны ідуць... Бачым — падводы едуць па Пераходах, а якія падводы — мы не ведаем. Можа, немцы, можа, хто там, чорт яго ведае. Тут далей мужчыны сталі прыглядацца. Яшчэ двух з намі ішло... Я ж і кажу, што тады ніякая хвароба не брала. Можа, два кіламетры чалавек босы па снезе ішоў. А цяпер — трошкі што і ўжо... А потым убачылі, што гэта свае на падводзе. Пайшлі мы, паглядзелі, што няма нідзе нічога, і кінуліся ў лес...
А потым я зайшла на мамін двор. Я ж ведаю, колькі душ трэба каб было. Колькі чалавечых недагаркаў. А паглядзелі — няма. Бацькуто мы ўродзе бачылі, што яго забралі з канём, а мая мама — я ж не ведала дзе.
У Косціка Ціхана ў хаце лішняе дзіця было забіта і спалена. Можа, гэта і маё? Можа, яго Косцікавы дзеці куды пад печ зацягнулі ці куды...»
Алена Казіміраўна Камінская. Ціхань Слуцкага раёна.
«...Снегу было многа, мароз быў вялікі.
А потым ішоў карацельны атрад. Астанавіўся ў нас, у Ціхані. Потым пайшлі на Гандарэва, на Чырвоную Старонку, Лявішча, Падстарэва, Старэва... Папалілі, пабілі, скот пабралі. Людзей у Германію пабралі маладых. А старых пабілі. I дзяцей.
Ну, што яны яшчэ рабілі?..
283
Чалавек іх дванаццаць ці дзесяць зайшлі да нас. Халаты — у крыві. Бабы пыталі старыя ў іх:
— Што вы рабілі так?
— Гусям голавы адсякалі, — кажуць яны. Во, так яны гаварылі.
Ну, нас вызвалі на вуліцу, ціханцаў, выстраілі так у рад, паставілі з аднаго боку пулямёт на нас, з другога боку пулямёт. Ішоў афіцэр з немцам і адбіраў маладых у Германію. А мы так з дзецьмі асталіся ў гэтым раду. Потым загадалі нам сабраць падушачку, адзяяла, на тры дні есці, і паліцаяў паставілі ў калітках, каб гэтыя ўжо не заходзілі, каго ў Германію адабралі. Ну, мы так вынеслі ім на вуліцу есці, усё сабралі. Іх пагналі, маладых, у Германію. Забралі скот.
А гэтыя дзесяць ці дванаццаць немцаў заехалі ў Лазараў Бор. Паехалі туды, глядзім — гарыць. Стрэлу нарабілі. Там людзям сказалі, што як сустрэнуць немцаў са сталом, хораша сустрэнуць, дык яны паліць не будуць. Яны іх сустрэлі сталом ужо, акуратна. Яны ўсё пабралі, той стол перавярнулі, а людзей пазаганялі ў хаты, спалілі, a скот пабралі. Маладых у Германію адабралі і пагналі...»
Вось так усю Беларусь хацелі ператварыць у лагер смерці. Толькі замест калючых дратоў — ланпугі, «ацэп» карнікаў з усіх бакоў, набітыя людзьмі хаты, свірны, хлявы — гэта ўжо «вясковыя крэматорыі». I называлася яно не палагернаму, не «селекцыяй», а ўсяго толькі: «сход», «сабранне», «праверка пашпартаў»...
Ірына Іванаўна Лапатка. Лочын Асіпавіцкага раёна.
«...Ну, а тады ходзіць гэты немец і — на вуліцу! Гоніць на вуліцу. Усіх да адной душы на вуліцу. Ну, мы, праўда... Я дзевачку за руку, і булка хлеба ляжала на шкафчыку — я за гэту булку пад паху і на вуліцу. Мы ж думалі, што пастрояць і зноў, можа, пусцяць.
А яны пастроілі ў рады, у тры рады, і пагналі на калхозны двор. Там зноў пастроілі ў два рады... у тры рады таксама. Усіх, усіх! Усіх павыганялі: з бані, з магазіна, з клуба ■— усіх, усіх. А тады ходзяць і выбіраюць. Вот паглядзіць у вочы і — за плячо ці за руку выцягне. I выцягне, у другі рад ставіць.
Дык я на дзевачку кажу:
— Налечка, бяжы да бабушкі і стой. А мы з Кацяй уцячом.
Ятроўка так называлася. I ў яе трое дзяцей. Ужо намярэнне было, што нас на Пагарэлае пагоняць, а там вялікі лес, дык я кажу:
— Мы ўцячом. Лесам будуць гнаць, дык мы ўцячом.
Ужо сяло гарыць. Дзверы ў нас адчыненыя, у хаце, дык наклалі саломы, нацягалі немцы, і ўжо з дзвярэй палае агонь. I тады яны пагналі нас. А гэтая дзевачка мая плача:
— He хачу.
Стала ля бабы і стаіць ужо, плача. Паліцай ідзе.
— Чаго ты, дзевачка, плачаш?
— К маме хачу.
— А дзе твая мама? Ідзі к маме.
Яна прыбегла, я яе за руку, і камандуюць нам:
— Упярод!
Пагналі нас. А гэты вот стары быў, наш сусед, дык ён не можа ісці, дык яны яго палкай, палкай! Потым адна старуха была.
284
I тую палкай. I дзеўка, мусіць, дзевятнаццаць ці дваццаць гадоў, дык яна пад ельнікам ляжала, схавалася. Дні два там ляжала. А тады вясна халодная была, у маі, ці што. Гэта ўжо паследні год быў. Дык яны к той дзеўцы і паспіхалі ўсіх, і мы іх больш ужо не бачылі. Ну, а нам скамандавалі:
— Упярод!
А ўсіх, каго павыцягвалі з радоў,— назад у сяло. У дом іх нагналі, і ў сенцы. I яшчэ ў два дамы...
А калі вярнуліся з лесу тыя, што былі ў лесе, дык яны ўжо гарэлі. Дык яны багры бралі, яны іх тут варочалі — пазнавалі, кожны свайго.
Хавалі потым. Вот тут памятнік стаіць. Мнбга, многа — мусіць, дамы чатыры нагналі!..
А нас гналі на Пагарэлае спачатку, сямей дзесяць з дзецьмі. Потым прашу дзевак:
— Дзеўкі, уцячыце каторая. Парцізаны ж не ўсе прападуць, хоць скажаце, хто жывы, а хто...
Дзяўчат некалькі там ішло з намі. I ніхто, тады ніхто не ўцёк. Тады нас на Буду загналі і закрылі ў сарай. А мужчын аддзялілі і ў варыўню запёрлі. Дык мужчын там многа было, а памяшчэнне малое, дыхаць не было чым, дык яны паталок узарвалі. Ну, a нас загналі ў сарай, усе начавалі. Ну, а назаўтра выгналі, і зноў пастроілі, і зноў таксама выбіралі. Шчэ нашых сем жэншчын з дзецьмі выбралі.
Пытанне: — Штонебудзь пыталіся ці проста так: паглядзіць і выбірае?
— Так вот паглядзіць і за руку выцягне ці за каўнер выцягне — ужо гэта пагоняць у Лапічы. Дык многія просяцца. Тут у нас адна жэншчына была, ужо старая, дык яна кажа:
— Паночак, я ўжо старая, я не дайду ў Лапічы.
Сама ў агонь... А некаторую сілком выцягне — чорт іх ведае! Я не знаю, як яны пазнавалі...»
Куды, у якую шарэнгу прасіцца, людзі не ведаюць. I многія — самі ў тую, якую якраз асудзілі на смерць, на спальванне. А катам вунь як весела гуляць «у ката і мыш»: ну, ну, бабка, гары, калі сама просішся!..
«...Дык тых у варыўню загналі, а нас павялі ў Лапічы. Іх спачатку ў варыўню загналі. Пасля казалі, пагналі ў Палядкі і там спалілі. Сем жэншчын з дзецьмі. А адна дзевачка бальшая была і пры ёй чэцвера меншых, дык яна сама просіцца, кажа:
— Паночак, я не данясу.
Адно пры ёй невялічкае было.
— Ну, дык станавіся тут!
I яе, тую дзевачку з дзецьмі, тожа загналі і спалілі. He ведала і папрасілася....»
Гэта яны любілі — павесяліцца, «працуючы». У Збышыне Кіраўскага раёна забілі ўсіх, каго знайшлі, а жывымі пакінулі дзвюх старэнькіх жанчын, па семдзесят гадоў, а адна яшчэ і сляпая была: «Няхай жывуць — Савецкаму Саюзу на расплод будзе!..» Гэта іх так ап’яняла — улада над жыццём і смерцю людзей, цэлых сем’яў, цэлых вёсак. Шурупчыкі велізарнай нялюдскай машыны, механічныя выканаўцы волі «вышэйшых», тут яны цешылі сваю душу ўладай над іншымі — адчувалі сябе «арыйскімі багамі», што самі сабе выбіраюць чалавечыя ахвяры.
Іншы раён, іншая вёска, іншы расказ...
Дзе была вёска Лазараў Бор
Мацігераіня
Марыя Маголіна
287
«...Сядзелі мы ў той хаце, мо два часы, а мо і больш. У крайняй хаце. Адале ўжо два ідуць. Адзін перагаворшчык, а другі так высокі немец. Накульгваў на правую нагу. Палка ў яго была. Дзяржыць палку гэтую разінавую... Ну, знаеце... Як адчынілі хату — сталі ў дзвярах і пазіраюць. Паглядзелі, паглядзелі, сем’і паліцэйскіх адразу вычыталі і вывелі. Іхняе родства. А нам ужо ўсім, значыць, паложана пагібаць... Ну, тамака ў нас быў па тыдню стараста. Адзін чалавек быў стараста, другі быў стараста, трэці... I тут ён падышоў і стаў прасіцца:
— Пусціце мяне з сям’ёю...
Ён як быццам бы ім служыў. Можа б, яны яго і пусцілі, але тут жонка падыходзіць і гаворыць:
— Паночкі, пусціце, нас партызаны сёння абідзелі — кабанчыка забралі...
Немец гаворыць:
— Дык што — ты партызанам кабана аддала!
Палкай выцяў па галаве, у першую вочарадзь забралі і павялі іх... Павялі, а куды павялі — ніхто ж не ведае. Падыходзіць другі чалавек:
— Пусціце мяне. Камендант — мой сродсцвеннік. У Старобіне.
Доўга ён ім нешта стаў гаварыць, а ім цярпення няма — ім ужо ахвота біць, а ён усё гаворыць. Зноў яны палкаю па галаве, і гэтага забралі, і сям’ю, і тожа павялі...
А мая дзевачка стаіць старэйшая... У мяне чэцвера было дзяцей, а бярэменная я ўжо была пятым. Падбягае яна:
— Папачка, усіх людзей вядуць, усе просяцца, а ты не просішся. Хоць бы ты, папка, папрасіўся! Гэтая ж во хата будзе гарэць — будуць нашы вочкі выскакваць... А ты, папачка, нікога не просіш...
А бацька гаворыць:
— Дочка, акціву свайму во як далі, a нам ужо і бог вялеў пагібаць.
— Ну, папачка, ну, папрасіся!..
I да гэтага перагаворшчыка... Яна яшчэ і ў школу не хадзіла, малая была.
А гэты перагаворшчык паглядзіць, паглядзіць па людзях...
А мая ўсё просіцца:
— Папачка, папрасіся!..
Праўда, муж падышоў ды гаворыць:
— Гаспадзін перагаворшчык, я хачу штота вас папытаць...
Мілыя мае, я ж гавару — ці гэта судзьба такая, ці што...
— Я, — гаворыць мой,— чалавек не здзешні, наезджы, спецыяліст па найму, кузнец. Я ж калі жыць буду, то пользу якую дам, што вам за інтарэс, калі вы мяне заб’еце...
Ён штота пагергеча таму немцу, а той зіркнуў вачыма і гаворыць:
— А многа ў цябе кіндэраў?
Мой кажа:
— Во стаяць.
Ну, гаворыць:
— Кузнец, усё роўна ты ж адзін дзень толькі пажывеш.
А мой кажа:
—■ Старая пасловіца — як топіцца, то і за брытву хопіцца. Добра і пяць секунд пажыць.
To, мае мілыя, біў людзей, вішчаў, a то, бачыце, як уціх?..
— Ну,— кажа,— бяры сваю жонку, дзяцей і ідзі!
Ці то судьба такая, ці то шчаслівы хто з дзяцей?..
Калі мы ішлі з хаты, дык ён кажа:
— У іх многа кіндэраў — яго ў абору.
Многа дзяцей — жалка выпусціць...»
Марыя Яфімаўна Маголіна, ад якой мы, у вёсцы Загліннае Салігорскага раёна, пачулі гэтую гісторыю, усё ж, схітрыўшы назаўтра, уратавала сваіх дзяцей. «У абору» яны не трапілі, а пасля вайны і яшчэ пяцярых нарадзіла: яна — і цяпер яшчэ жанчын
КНІГІ ОНЛАЙН
