Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
Сына майго таго нету, у армію пайшоў і не вярнуўся. Бацька кажа:
— Ты малы, а я стары, нас з табой чапаць не будуць, давай пойдзем каня прывядзём.
А яны ўжо акружылі дзярэўню. А тады кажа:
— He, сынок, мы ўжо не пройдзем, відаць, паглядзі, як ужо нас акружылі.
А хлопчык во трошкі большы за гэтую дзевачку быў.
— Вернемся,— кажа бацька,— дамоў.
А тады да суседа зайшлі, і кажа:
— Знаеце, мусіць, ужо мы пагібнем цяпер. Нас акружылі ў кружок.
А сяйчас уваходзіць немец і кажа:
— Вон!
Гэтых мужчын. Там мужчын са трох сабралася. Мужчын гэтых на вуліцу. Як паставілі яны іх, дык бацька гэтаму хлопчыку кажа:
— Ідзі ты, сынок, дамоў, ідзі ў хату. Мяне,— кажа,— заб’юць.
А гэты хлопчык яшчэ пабег аж вунь за сяло, а потым ён вярнуўся і папаў у гэты магазін. Гэта ўжо з намі. I там сядзела пяцёра дзяцей, і яшчэ гэта мая залвіца. I гэта ўжо нас выпусцілі.
А муж мой у агонь папаў якраз. Часць іх пабілі, а часць спалілі...»
Такіх вёсак, дзе карнікі знішчалі толькі мужчын, вельмі няшмат сустрэлася нам у многіх раёнах, дзе мы пабывалі. Звычайна забівалі спачатку мужчын, а следам за імі
301
ўсё астатняе насельніцва. Але былі і іншыя «варыянты».
У вёсцы Осава на Клічаўшчыне жывуць Анастасся Змітраўна і Мікалай Фядосавіч Галацэвічы. Ён — ціхі, руплівы кравец, яна — растаропная і энергічная гаспадыня ў хаце. Ад іх першых мы пачулі расказ пра трагедыю іх роднай вёскі Люцін, з якое яны перасяліліся сюды, у Осава, пасля вайны. Мужчына як мужчына: пачаў гаварыць як з пратакола, суха і скупа. Жонка перахапіла ініцыятыву. Сямейная пара жыве, мабыць, так дружна, што ў іх няма праблемы, каму гаварыць, каму слухаць: думаюць адно, a выказвае той, хто першы паспее.
Мы і падаём гэты сямейны расказ як адзін. А расказвалі то муж, то жонка ўперамешку.
— Значыць, прыехалі, — пачынае м у ж,— дзярэўню ацапілі і заходзяць у каждую хату і сяйчас жа і паляць...
Перабівае ж о н к a:
— Высялілі ўсіх на выган. Усё з кварціры, хто сумеў, вынес, а хто не сумеў — не вынес.
Вот мы сядзім на выгане і глядзім. Яны очань харашыліся, на сябе глядзелі, што красіва ім ляжыць адзёжа. Так яны на сябе паглядвалі. А гавораць яны — непанятна, што яны гавораць. Во калі немец гаворыць, дык панятна, што гэта немец. A то ён не можа ні панямецкі, ні парускі.
Ну вот, мы там сядзім, думаем, што яны будуць з намі рабіць. Яны паставілі вакруг нас пулямёты ва ўсіх гэта так чатырох вуглах. I мы сядзім. Потым яны сказалі так:
— Ідзіце, жэншчыны, дамой, і дванаццацілетнія рабята. Ідзіце дамой і ганіце вашых курэй, гусей, свіней, кароў. Тады мы пусцім вашых атцоў.
Атцоў яны ўжо вакуіруюць у школу. Ну, мы і пайшлі дамой.
А яго (п а к а з в а е н а м у ж а) пагналі ў школу.
Ну, мы,— якая была там жывёла, канешне, не жалка, хоць бы пусцілі хазяіна,— усё гэта ўзялі і пагналі. Яшчэ наша карова ўзяла ды хацела ўцячы. Мы ж ужо баяліся страху, дык мы яе не пусцілі ў лес. А загналі яе туды прама, дзе школа. Думаем, ну калі карова наша там, дык хазяіна выпусцяць.
Патом жа яны не пушчалі. Але ён сам неяк сумеў, выбраўся праз каровы.
Мы дома сядзім і глядзім, што будуць рабіць. Адзін немец зайшоў і гаворыць: «Зніміце вот гэтыя часы!» Мы ўзялі іх знялі. He, не гаворыць, а проста паказвае. I дзецкі матрас яшчэ ляжаў на палу. Дык ён паказвае: «I ета ўбярыце». Мы і ета ўзялі і выташчылі на двор. Як выносілі, дык і маятнік і ўсё там парушылі. Некаторыя паліцэйскія падыходзілі, паварочалі іх, тыя часы, пакруцілі і бросілі, не ўзялі.
Ну, дык мы і сядзім на гэтым двары і думаем: «Ці пусцяць гэтых нашых гаспадароў, ці не». А хаты там, дзярэўню запалілі.
Патом падходзіць адзін немец, заходзіць у дом, у нас было тры сталы ў хаце, гэтыя ўсе тры сталы злажыў у кучу, чымто абліў і запаліў. А патом выйшаў на двор, з тэй стараны такімі пулямі стрэліў і з гэтай стараны, запаліў. I дом гэты гарыць. Мы з сынам старэйшым Яўгенем — ён цяпер у Бабруйску жыве — сталі ваду насіць, дык яны па нас страляць і гэтага хлопца ранілі. Ён упаў. Ну, а я перастала ўжо насіць, заліваць дом, як гарэў.
Мужчын яны ўвагналі ў школу. Ну, і там ужо іх не стралялі, а запалілі школу, і ў школе яны ўсе гарэлі. Каторыя ў вокны
Мікалай і Настасся Галацэвічы
ўдзіралі, яны ўсех стралялі. Школа ад нас з паўкіламетра...
М у ж:
— Ну, загналі нас, а патом жанчын дамоў адправілі. Загналі, кругом ацапілі, і стаім там, на замок закрылі. А нас, маладзейшых,— на двор, кароў жа трэба загнаць. Вось нас, маладзейшых, і выбралі. Мы падышлі к падводчыку і пытаем:
— Што яны будуць дзелаць?
Кажуць:
— Нічога мы не знаем, ганіце кароў, а самі ў лесе ўцякайце.
Ну, мы кароў пад лес падагналі і бегчы, а яны па нас з аўтаматаў. Але кароў столькі — дык яны высока. А мы пасагнуліся — і тут лес радам...
Пытанне: —А вы, жанчыны, потым прыйшлі на тое месца?
Ж о н к a :
— Ну, канешне. Я думаю: «Можа, дзе ён гарыць?» Я ж не знала. Можа, дзе ўцякаў, можа, дзе гарыць.
Так, адцягвала я некаторых мужчын. Некаторыя гараць, ляжаць людзі, дык я за
яго, рыззё гэтае раскіну ды ташчу яго, каб не згарэла цела. Пахараніць хоць бы.
He засталося ніводнага, каб жывы, семдзесят шэсць чалавек згарэла...»
У Люціне жанчыны сышліся ў хату да настаўніцыпенсіянеркі Марыі Аляксандраўны Пашкевіч. Было якраз свята, зручны дзень для суседскіх адведкаў. Спачатку, відаць, суседак вяла сюды звычайная ў вёсках цікаўнасць: даведацца, што за госці прыехалі на машыне да старой настаўніцы. Пераступалі парог вясёлымі, віталіся, жартуючы, але, уцяміўшы, пра што тут ідзе гаворка, спахмурнелыя, заставаліся ў хаце надоўга.
Зайшлі да настаўніцы Марыя Ананіч, Вольга Максімчык, Аляксандра Тарэлка — жанчыны сярэдніх гадоў. Прыйшла і васьмідзесяцігадовая Вольга Яўменаўна Галацэвіч з пучком зёлак і траў у спрацаваных старэчых руках. Было купалле, спрадвечнае свята сонца, росквіту жыцця, свята кветкі шчасця...
Спачатку выгаварыла свой боль гаспадыня, потым далучаліся адна за другою суседкі. У канцы, расхваляваныя, гаварылі ўсе разам: жалобнае і страшнае жаночае галашэнне па мужчынах — бацьках, мужах, братах, сынах...
Марыя Аляксандраўна Папікевіч.
«...Я працавала тут і ,да вайны. У мяне была кватэра ў вёсцы, сельсавет аплачваў, дваццаць пяць рублёў. У мяне трое дзяцей: сын дваццаць сёмага года (вось у гэтым годзе пойдзе на пенсію з арміі), дачка дваццаць восьмага года і яшчэ дачка трыццаць сёмага года. Я ўдавою засталася з 1937 года. Муж мой... язва жалудка ў яго была. Аперыравалі яго ў Рагачове два разы — памёр. Прышлося самой выхоўваць дзяцей. Пераехала ў Люцін.
I чуем ужо — сёла немцы жгуць: тут Орліны, адсюль кіламетраў пяць. I яшчэ, за ракою. А дырэктар школы гаворыць:
— Я, вераятна, уеду к мацеры жыць.
— Ну,— гавару я,— а мне ж няма куды ехаць.
I жыву я адна ў школе, ва ўсёй школе: калідор баальшой! I класы так. I каб сказаць, што я баялася, дык не. У мяне ніякага страху не было. Выйду калінебудзь на вёску, гавораць: там сажглі, там сажглі...
Гэта было, мушу я вам сказаць, у 1942 годзе, відаць, у пачатку апрэля. Дзеці спалі. Я прачнулася. Гляджу ў акно — штота ўсё на агародах. Рэчы. Ну, якія тагда былі рэчы. Цяпер, знаеце, народ добра жыве, а тады — якія там рэчы! Сундукі — вось што. Да... Так я гавару на дзяцей:
— Дзеці, штота неспакойна ў вёсцы.
Знаеце, не ўспела я так сказаць, як чую па калідоры: шахшахшах! Ідуць! I якраз ідуць у мой, гэта, клас.
— Матка, цурык!
А я нават, ізвініце, не адзелася. I дзеці былі не адзеўшыся.
— Матка, цурык!
Ну,— вораг! Трэба ісці. I гляджу, ужо бегаюць яны па вёсцы, людзей гэтых усіх зганяюць. Сагналі ўсіх мужчын, сагналі
304
ўсіх' гэтых жанчын. I вось, значыць, так: паставілі мужчын на адну сторану, а жанчын — на другую.
Выходзіць адзін фашыст, малады. А я таксама з жанчынамі. Нічога не ўзяла, толькі паліто — на начную рубашку. I дзеці — толькі пальцішка, не надзявалі касцюмаў ніякіх, не ўспелі. Дзеці кажуць:
— Мамачка, ужэ канец жызні.
1 вот выходзіць фашыст паміж радамі, малады, бландзін, парускі очань харашо разгаварвае. Гаворыць:
— За то, што, значыць, вас очэнь часта навяшчаюць партызаны і... тут румку водкі, значыць,— мы далжны сжэч вашу дзярэўню.
Ну, усе мужчыны стаяць, і жанчыны стаяць.
— Ну вот,— гаворыць той,— прэдлагаю такія вам условіі: падганіце сюды короф,—так і гаворыць, •— короф, овец, свіней, значыць...
А школа была агароджана.
— Падганіце сюды, тагда мы мужчын выпусцім. Панятна?
Ну, жыць кожнаму дорага. Мужчыны асталіся, а жанчыны — бягом, пабеглі на вёску і прыгналі гэтых «короф», «овец», «свіней» — усё сюды прыгналі на школьны двор. Паставілі яны тут часавых, а гэтых усіх мужчын, семдзесят шэсць чалавек, усякі ўзрост — і сярэдні, і зусім старыкі, загналі... гэта быў сёмы клас — вось сюды. I пад замок. А жанчынам гавораць:
— Ухадзіце!
Патом — спецыяльна ў іх гэтая карацельная камісія ці атрад — і кожную гэтую... кожную халупку бегалі і паджыгалі.
А мне ж некуды ісці. Я асталася там, ад школы метраў так пяць, каля сарая. Села я каля сарая, і дзеці каля мяне — мне ж
нет куды ісці. Узяць — нічога я з сабой не ўзяла. Толькі дочка вось гэтая, дваццаць восьмага года, гаворыць:
— Мама, я збегаю.
Я гавару:
— He бяжы. Яны падумаюць, што мы імеем звязь з парцізанамі.
Бо яны ўсё гаварылі: «Пачаму матка адна жывёць? Дзе мужык?»
Але дочка гаворыць:
— Мама, я зайду, можа, схвачу хоць падушку.
Яна ўзяла тры небальшых падушачкі і выскачыла. Сядзім.
Значыць, тры чалавекі па вуглах давай школу паджыгаць. Бегаюць, бегаюць! А там народ, гэта ж людзі, жывыя людзі!.. Я ж гавару, у гісторыі да сіх пор гэта не слышна, каб такое зверства. Людзі пішчаць да невазможнасці. Крык невазможны быў.
Усё ўжо вакол узялося агнём. Адзін праходзіць і гаворыць:
— Гут!
Гэта значыць — харашо. He, не мне гаворыць, а паміж сабою. Вёска ўся як ёсць гарыць. А мы сядзім з дзецьмі тут. Гэта было зранку, можа, гадзін дзесяцьадзінаццаць. А быў яшчэ сняжок.
— Гут, гут!..
Людзі гараць, народ крычыць. Проста невазможна, ужас!..
А я сяджу... У вушах, у галаве — проста страшна, што робіцца... Бачу — адзін фашыст — конь харошы, высокі такі, але без сядла,— едзе ка мне. Дзеці... Хлопец гэты худы быў такі, тошчы, з лёгкімі ў яго нешта было блага:
— Мама, нам усё
КНІГІ ОНЛАЙН
