Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
некалькі хадзіла...
А потым праз некалькі дзён... Запалілі гэтую дзярэўню. Яна гарэла... А яго хата — вось гэтага (паказвае на мужа), яго бацькі хата, дык тая стаяла. Яго бацькі брат быў у Неманіцы, ён пачуў і падышоў сюды, калі дзярэўню не палілі яшчэ. I кажа:
— Давай гэтага мальца хату на бярвенне раскідаем. Можа, калі што каму будзе.
Узялі яе раскідалі, дык яна ў бярвенні доўга валялася, пакуль гэты хлопец — ён жа малы быў яшчэ тады — вырас, і ўжо...
294
(с м я е ц ц а) пажаніліся мы. Аж у пяцідзесятым годзе злажылі гэтае гнільё, і сенечкі нейкія трохі новыя прымазалі, і сядзім. А цяпер во новую строім.
Пытанне: — Скажыце, колькі тут забілі людзей?
Трыста шэсцьдзесят душ... Тут было... Хлопцы былі, хлопцы! А дзеўкі!.. Я яшчэ сама што паплакала... Хлопцы ж былі TaKia!.. Нашы яшчэ... А гэта што ўжо мне? (Паказвае на мужа.) На восем гадоў малодшы. Ну, нічога. Пака капаемся. Такое ўжо жызні харошай то няма, але самі сабою добра жывем...»
Карнікі хацелі тут, у Узнажы, зрабіць уражанне, што знішчаюць толькі тых, хто звязаны з партызанамі. «Звязанымі» аказаліся ўсе, а найбольш, вядома, мужчыны.
У пасёлку Ухвала засталіся сведкі таго, больш выразнага, дзялення на «звязаных» і «не звязаных».
Марыя Лукашэвіч, загадчыца сталоўкі на мясцовым торфазаводзе, расказала нам, што яе, тады падлетка, карнікі таксама дапытвалі як сувязную партызан. ІІотым яны выгналі ўсіх жыхароў Ухвалы на пустыр за сялом і ганялі шарэнга за шарэнгай — пратоптвалі шлях для сябе, ачышчалі ад партызан5к^х мін. Выбуху не было. Тады загадалі ўсім сесці на кукішкі, збілі аднаго старога, які ўжо не мог так сядзець, і пачалі выбіраць «вінаватых», «звязаных».
«...У маёй дваюраднай сястры,— гаворыць Марыя Віктараўна,— быў муж камуніст, нават не муж, а брат мужа, не ён сам,— яны адразу за яго і павялі. А хлопчык быў Віця, адзінаццаць гадоў. Дзед і бабуля кажуць:
— Хадзі к нам.
А той, бацька, гаворыць:
— He. Дзе я, там і ён.
Так вось і паоралі людзей, вельмі нявінных людзей, і паставілі іх на левую сторану. А нам сказалі разыходзіцца.
Калі мы адыходзілі, усе яны крычалі: «Прашчайце! Прашчайце!»
Ну, мы ішлі без памяці...
...Там было сто пяцьдзесят чалавек. Яма была глыбокая — калодзеж стары, без вады...»
...Над Мсціжам свяціла сонца. Шчодрае летняе сонца адбівалася ад пабеленых парканаў і сцен, ад блакітных з жоўтымі каёмкамі акяніц, падобных на крыллі дзівосных матылёў.
Мсціж — гэта зборная назва дзвюх вёсак на Барысаўшчыне, проста Мсціж і МсціжВалокі, з якіх утварылася своеасаблівае мястэчка.
На развілцы дарог, каля будынка сельсавета, узвышаецца абеліск — помнік на брацкай магіле мсціжаўскіх мужчын, расстраляных у кастрычніку 1942 года.
Пра гэта нам перш за ўсё расказаў дзед Аляксандр Лісічонак. Яму ўдалося ў той страшны дзень загадзя ўцячы ў лес. Памяць У Аляксандра Феліксавіча прытупляецца, але неяк разумна і паслядоўна, як падсыхае голле ў старога дуба — абломліваюцца драбнейшыя галінкі, а стрыжэнь цвярдзее.
«...Тут было так. 3за фронта ехаў партызанскі атрад. I вот яны распалажыліся тут начаваць, у нашай дзярэўні. Гэта было дзела ў суботу вечарам. У мяне якраз засталіся пераначаваць дзве партызанкі. Яны хазяйку папрасілі, каб яна ім прыгатовіла. «Мьг
295
заўтра ў сем часоў паедзем». Але былі яны назаўтра — ужо і абед прайшоў.
У мяне сын быў у атрадзе і зяць быў _у атрадзе. А брат мой жыў на другой старане. У яго хаце партызаны ўліваліся ў гэты самы атрад. Прысягу прымалі. Мясцовыя і немясцовыя. Якраз гэта дзела было ўжо ў абед.
А як пайшлі яны ад нас,— на Мсціж напалі немцы.
Мой яшчэ адзін сын, было яму трынаццаць лет толькі... Ён цяпер трактарыстам работаець. Ён мне расказваў, што немцы ганялі тады ўсіх мужчын, на вуліцы пасадзілі іх і — каб ніхто дажа нічым не павярнуў. Сядзелі. А ў аднаго рабёнак быў маленькі, ён там з рабёнкам штота, значыць, дык яго адразу і забілі. За тое, што пашавяліўся. А рабёнка бросілі...
Ну, а потым усіх мужчын пагналі туды, дзе ў нас ларок стаяў, дзе цяпер наша масцярская, швейная там, сапожная. У гэты ларок набілі ўсіх людзей — жывых яшчэ. А каторыя не памесціліся — яшчэ ў сельсавет, дзе цяпер помнік стаіць. Туды загналі ў сарай, астатніх мужчын.
Тут хлебапякарня была, дык з таго ларка людзей па аднаму выводзілі і стралялі ў тым склепе.
А тых запалілі...»
Потым мы слухалі непасрэдных сведак трагедыі, мсціжоўскіх жанчын,— усхваляваныя, часам падобныя на галашэнні, жаночыя успаміны.
Бабулі і цёткі сабраліся на лаўцы каля хаты. Сышліся, нібы на памінкі ці на жалобны сход, каб яшчэ раз перабраць супольна ўсе падзеі таго чорнага дня.
Спачатку гаварыла адна Ядвіга Глот:
«...У нядзелю рана хлеб партызанам у нас збіралі. А потым я паснедала і пайшла на поле з маёй большай. Каноплі пайшла я слаць. I тады мы сцелем і бачым: ідуць два партызаны. Ішлі ў сяло... А потым дачка кажа:
— Мамо, глянь, чаго гэта людзі так бягуць.
Калі я глядзь — аж бягуць там па агародах, па загуменню. Народ гэты ўвесь.
—■ Ай,— кажу я,— дочка, там ужо ў нас, мусіць, немцы ці не ёсць.
Мы кінулі тую пяньку і пабеглі.
I беглі мы. Сабака быў каля мяне. Бяжым, аж во там недалёка ўжо цэп ідзёць. I людзі ўжо валяцца. Ужо б'юць людзей. Я кажу:
— Ну, дочка, заб’юць нас.
А ў мяне трое дзяцей засталося дома. Хлопец і дзве дзевачкі.
— I дзяцей паб’юць, і нас паб’юць тутака... Але, праўда, не. Толькі сабаку майго забілі каля нас.
Я кажу:
— Ну, сабаку забілі і нас заб’юць.
He, нас прапусцілі — якраз во тут каля току. Я на тым баку жыла, там мая хата была, дзе цяпер агарод. Я прыбягаю на двор, ажно мае дзеці пад плотам сядзяць. Тады я кажу:
— А бацька дзе?
Калі я з дому ішла, дык мой брат з ім сядзеў і яго сястра.
— Яны, — кажуць, — пабеглі ў лес. — Дзеці мае так гавораць.
Я ў хату ўвайшла і сяджу ўжо з дзяцьмі. Адзін прыходзіць. Аўтамат наставіў.
— Дзе муж?
А я кажу:
— Там, дзе і вы.
Так я яму кажу. А ён:
У Мсціжах
297
— А чаму хлопчыку толькі год? (Малы быў у мяне.) Чаму кіндэр малы?
А я кажу:
— Што, толькі з мужам можна, а без мужа не?
А ён:
— Оо, матка!
Ну, і ён тады ў хату зайшоў. Абышоў, абышоў, а тады кажа: «Воды!» А я думала, што «вон!». Я тады хапаю дзяцей, выходжу вон, а ён кажа:
— He, матка, воды дайце, рэнкі мыць.
Ну, я тады вады ў таз наліла, палаценца павесіла. Ён рукі памыў. I тады вядзе мяне ў другую палавіну, за перабойку, каб я краваць паслала. 0, халера! Яшчэ чаго!.. Аж гэта яны раненага прынеслі ў хату. А гэта ўрач, мусіць, быў. Бо ён жа перавязку яму робіў. Таму немцу. Тады я яму паслала. Праўда, ён сказаў прыняць усё чыстае, пакрышку з краваці, толькі просціну я пакінула. Яны палажылі, перавязалі. I сяйчас яго паняслі на ношах апяць...
Ну, а я віжу — гарыць ужо Андрэеў ток. А тады давай ужо з хаты выносіць — караўкі якія, адзежа. Сюды — у сад.
А тады ўжо мяне па дзяцей не пускаюць у хату. Я стала прасіцца, што ў мяне ж дзеці малыя ў хаце. Яны мяне пусцілі. Я гэтых траіх дзяцей узяла і выйшла на вуліцу.
Ну, тут мужчын у адзін рад паставілі, a баб — у другі. Мужчын наперадзе пагналі, а нас ззаду. Некаторыя пахаваліся, а мы...
Мужчын пагналі ў адзін бок, а нас у магазін заперлі. I сядзелі мы там ад нядзелі да серады. А ў сераду ўжо рана самалёт прыляцеў і нас ужо выпусціў. Прыйшлі дамоў.
Ну, што прыйшлі — калі ўжо ўсё пабіта, папалена...
Пытанне: — А як выйшлі, дык што вы тады бачылі?
— Айайай! Як мы толькі вышлі, дык адзін цераз аднаго ляцелі. Самі не зналі, куды нам бегчы. Вы знаеце — сядзелі ад нядзелі да серады. He пілі і не елі. А дзеці малыя. Я ж не ведаю — год майму мальцу быў ці яшчэ не. Ён цяперака жыве ў Пінску, мой сын.
Пытанне: —А потым вы пайшлі на тое месца, дзе мужчын палілі?
— Даставалі мы іх. Хто каго пазнае, той таго і дастане. Мы свайго брата дасталі толькі во так — ад паясніцы па калені...»
Пабіты мужчыны, гаспадары, бацькі, браты, мужы, сыны...
Гавораць пра гэта, падключыўшыся да гутаркі, Кацярына Глот і Барбара Барбуха. Першая — стрыманаразважлівая, а другая — ціхая, задумлівая па натуры, якая сядзела, як бы нічога не чуючы, з апушчанай і падпёртай далонямі галавою. Цяпер яны гавораць ледзь не разам, дапаўняючы адна другую. Гавораць пра тое, як тады было з мужчынамі.
«...Як іх увагналі,— гаворыць Кацярына Глот,— то мы ж не замецілі, як увагналі...
У нядзелю нас запёрлі, а ў панядзелак прыходзіць туды немец і перагаворшчык, і вот перагаворшчык гаворыць:
— Скажыце, дзе якія партызанскія сем’і?
Ну, усе маўчаць.
— Хто скажа, таго мы пусцім дамоў. He будзе сядзець. Будзець жывы.
Хто ж гэта, кажаце, выдасць?..
Чаму? Аўдоціна Манька і яшчэ адна пайшлі паказваць гэтых партызанскіх
Барбара Барбуха Кацярына Глот Ядвіга Глот
300
сем’яў. Першнаперш прывялі к маёй сястры Двор.
— Вот,— кажуць,— яе мужык і тры сыны ў партызанах...
Ну і што... Там былі лужыны крові... Яе збілі. А пасля яе прывялі і партызанку збітую прывялі з ёю. Маю сястру як пырнулі, дык яна і паляцела. А потым падышла ка мне і кажа:
— He прызнавайся ж, што ты мая сястра, бо і мяне заб’юць, і цябе заб’юць.
Ну, дык яна так у куточку сядзела, а я ў другім во з дзецьмі сядзела. I партызанка ля яе сядзела...
А потым не забілі, не вывялі яе, а разам нас усіх выпусцілі. Ну што ж, яна прыйшла і, мусіць, месяцы два ці тры пабыла ды і памерла. Збілі саўсем...»
«...Яны б нас спалілі,— гаворыць Барбара Барбуха,— але вот рана асвабадзілі. Самалёт прыехаў, у сераду прыляцеў, спусціўся во каля магазіна, дзе прадуктовы. Гэта нямецкі быў самалёт. Вылезлі два чалавекі і ідуць сюды. Прыйшлі, і стаў адзін расказваць. Гэты гаворыць, немец, а перагаворшчык будзе гаварыць:
— Вот благадарыце во гэтаму начальніку: ён вас асвабаджае. А так бы вас сягоння ўжо не было.
А старушка адна, старэнькая, вось гэтай жанчыны свякроў (п а к а з в а е), як ён сказаў спасібаваць, дык яна мах на калені ды хацела яму руку, відаць, пацалаваць — бог яе ведае, што гэтай старой... Мы ўжо свету не відзелі. А ён ёй... як дзяржаў такую палку, дык ён гэтай старой — палкай. Гэты асвабадзіцель. Тады яна, гэтая баба, чуць паднялася, старая. I людзі беглі цераз яе. Божа, божа!..»
Марта Лашкевіч, бабуля гадоў пад восемдзесят, прыгадвае перадсмяротны час свайго мужа.
«...Ён ішоў глядзець коней, і з хлопчыкам.
КНІГІ ОНЛАЙН
