Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
цяпер будзе.
А немец узяў гэтую падушачку і хоць бы слова мне сказаў — павярнуўся і паехаў. Давольны ўжо мае дзеці. Ад’ехаўся гэты,
305
другі, вы знаеце, едзе... Едзе другі! Яшчэ адна, знаеце, падушка ляжыць. Другі таксама ўзяў і паехаў. А мне — каб слова сказалі...
Ну, а народ гэты крычыць усё!..
Скот яны забралі, пагналі ў Елізава. А ў вёсцы ўсякія былі, саўсем прастарэлыя, слабенькія — дык яны іх на хаду так убівалі. Многа па вёсцы ляжала.
Ну, паехалі яны. Некаторыя людзі з дзярэўні сталі прыходзіць. I гавораць:
— Ну што, Аляксандраўна?
А ў мяне ў галаве ад ужаса, значыць, трашчыць...
Потым я на сына гавару:
— Сын, туалеты гэтыя асталіся. Здымай дзверы, накрывай, ізвініце, гэтыя дзіркі, і будзем тут жыць.
Ну, і пасяліліся мы там, у туалетах. Дзень сядзім... А калодзежы ўсе атраўленыя, есці нічога нет. Дочка мая нічога і не просіць, знаеце, сядзім. Другія дык пайшлі к сваім родзічам у суседнія вёскі, а мне дык некуды. Сяджу я. Ноч пераначавалі. Назаўтра прыйшлі дзеці ка мне, дзевачкі, хадзілі ў другі і трэці клас. Дзеці дырэктара торфзавода. Нехта ім сказаў: «Марыя Аляксандраўна ў туалеце жывёць, не знаю, што з ёю дзелаецца. Ілі яна ўжо саўсем сазнанне пацярала, ілі, гаворыць, што?» Прыходзіць дырэктарава, значыць, жана і гаворыць:
— Марыя Аляксандраўна, дакуль вы будзеце здзесь сядзець?
Прыгласіла яна к сабе, торфзавод яшчэ цэлы быў, далі яны мне куток, прынеслі есці.
А ў галаве, у вушах трэск невынасімы, невынасімы... Ну, а жывы ж чалавек — усё жыве, есці ж хочацца. Ну, і я скажу вам праўду — па сёлах хадзіла. Куды прыду — знаюць мяне... (П л а ч а.) Людзі жалелі...»
Марыя Ананіч.
«...Хлопчык быў у мяне, дзесяць гадоў. Я гавару:
— Мой хлопчык, будуць зганяць, будуць нас біць.
Ну, і сталі нас зганяць. Прыйшоў немец, я стала кросны ў хату ўносіць, шкада ж красён, дык я за іх. А ён мне рэвольвер у грудзі і кажа:
— Кінь!
Я кінула. Ён мяне за шыю — на выган. Гоніць і за шыю во так, паказвае, куды ісці. А дзіця маё за мяне ўзялося. Прыходзяць на выган і матка мая, і бацька, і сталі мы ўмесце. А тут ужо вот гэты пасёлачак гарыць.
Ну што, стаім мы на выгане. Падышла... Тут маладзіца адна была, падышла яна к паліцэйскаму ці к немцу, дык ён яе кіем па галаве.
Стаяў тут Даніла такі, на пасёлку жыў, дык гаворыць:
— Жанчыны, мужчыны, паб’юць нас, бо ўжо яны параз’ядаліся і паб’юць нас тут на выгане.
Усе ў плач, у плач — і бабы, і дзеці...
Мы стаім ужо сваёй сямейкай: тата з мамай, я з хлопчыкам. А паліцэйскія:
— У школу, у школу! А жанчыны дамоў!—Гавораць:—Ідзіце, ганіце цяпер свае каровы і што ў вас ё, а мы мужчын паганялі і папушчаем іх дамой.
Я гавару:
— Мамачка, гані ты сваю карову, а я сваю, мо тату пусцяць.
Я пайшла сабе дамой, а яна — сабе. Ну, і потым тут стаў выстрал. Усе кажуць: «Паб’юць мужчын». Мама прыбегла, голасу нарабіла:
— Спалілі бацьку!..»
Люцінскія жанчыны [злева направа]:
Марыя Ананіч,
Вольга Максімчык,
Аляксандра Тарэлка,
Вольга Галацэвіч
Настаўніца Марыя Пашкевіч
М. А. Пашкевіч з люцінскімі школьнікамі
309
Вольга Максімчык.
«...Мароз, мароз быў бальшы. А нас пагналі на выган. Мужчын управа, жанчын — улева. Тут былі мужчыны нашы, каторыя былі яшчэ ў тую вайну,— панімалі панямецку. Пераводчык сказаў, што мужчын папалім, калі ўсё не згоняць.
Ну, што мы? Дзе гусь якая была, дзе кура — усё палавілі. У нас хаця бацькі і не было, дык хаця б самім жывымі быць. Загналі мы і сваё. Свінню толькі паросную не загналі. Прышоў немец, наставіў пісталет:
— Гані!..
Мужчына адзін гаворыць:
— Дайце мне гэтых кароў, я паганю.
А мы не даем: нас саміх пастраляюць. Думаем: «Гэта на могілках будуць нас страляць». Пабралі гэтых кароў і гонім туды. Курэй папрыносілі... Паліцэйскія адсякаюць галовы курам, а гэта ўсё на воз, на воз.
Была тут адна красівая дзяўчына, дык немец схапіў — весці яе туды, у школу, дзе мужчыны, дзе палілі. А другі немец не даў.
А патом запалілі і школу...
I хаты згарэлі. Асталіся толькі платы...
Пайшлі мы туды — толькі косці. Чыя нага — угадвалі. Цераз нядзелю адкопвалі, знаходзілі: хто — хто...
Вот так мы і асталіся...»
Аляксандра Тарэлка.
«...5га, гэта была паска. Нам партызаны перадалі, што гараць суседнія Сталяры. Ноччу прыбеглі:
— Уцякайце, будуць паліць Люцін!..
Усе ўсё павыносілі і папрыходзілі к кладбішчу, гавораць:
— Нікога няма, будзем гуляць тут — паска...
А тут едзе са Сталяроў парцізан, Багдановіч Якаў быў:
— Уцякайце, — кажа, — бо ўжо едуць, цераз рэчку перапраўляюцца, гэтыя немцы і паліцыя.
Мы прыбеглі, ужо чуем, ужо, як палкі ломяць,— страляюць!.. Мы і пабеглі. Відзім здалёк — гарыць Люцін.
Прыбеглі бабы потым. Кажуць:
— Папалілі!..
Мы ўсе парасцяраныя, плачам: «Што рабіць?»
Патом хадзілі, усё раскопвалі. Нашлі: па калена так ножка беленькая, харошанькая ляжала — усё глядзелі мы. Жэншчына пазнала, па кальсонах:
— Гэта, гаворыць, мая работа, саматканая... Гэта майго, гаворыць, нага.
Ён быў брыгадзірам у калгасе, Ананіч Пракоп.
— Гэта, — гаворыць, — майго хазяіна нага...»
Вольга Галацэвіч.
«...I сказалі:
— Забірайце сваё хазяйства і вядзіце ў школу!..
А хазяіна ў калону і на выган. Ён і пайшоў. Пайшоў без шапкі, без нічаго, тады ж холадна было. За ім немец пайшоў.
I нявестка была з малым рабёначкам, дык і калысачку на выган узялі...
Паставілі мужчын у школу, а мне далі падводу дзяржаць. Вот я і дзяржу. Наставілі пулямёт каля мяне. Я і дзяржу каня. Патом, як толькі хто ў акно прыгне — пулямёт туда выстраліць. Чалавек і ляжа. Чалавек некалькі так было.
310
А я дзяржу каня. Патом ён завярнуў пулямёт сюды, дык я і пусціла. He помню нічога ўжо...
Ну, а патом, калі ўжо ўсіх спалілі, дзярэўня згарэла, усё згарэла — нічагоо, на бляху ўсё зрабілася. Ну што, далі мне падводу ту самую:
— Едзь на завод!
I сеў са мной пулямёт і немец. I едзем.
Дык у мяне нічога жывога не было. Толькі так зубамі калаціла. Думаю: «Усё ўжо мне будзе...»
Прыехалі к мосту, ён забраў каня і як стаў страляць нада мною, дык я не помніла, у якую сторану мне ісці. Ну, я ўсётакі ішла, ішла, ішла і пайшла сюды на кладбішча.
Прышла. Ну што ж, я тутака? Заначавала. Я і не баялася. Я ўжо і не помню нічога: і холадна, і голадна... I я ўжо тут і была.
Назаўтра ўсталі: няма нідзе нікога і нічога, усё ўжо.
I так ужо і асталіся гараваць: і мучаліся — і па лясах, і па палях, і ўсюды. I голыя, і галодныя, і босыя, і ўсякія...»
Бабуля з зёлкамі ў руках на прыполе змоўкла. А маладзейшыя сама разгаманіліся. He паспявалі мы разабрацца, улавіць, запісаць, хто гаворыць, Так і даём, уперамешку, як гаварылі яны, адна за адной, адна адну перабіваючы:
— ...Вельмі многа раз нападзенне было, вельмі!
Яшчэ прыйшлі, абнялі ўсю дзярэўню, якія мужчыны былі, хто ў зямлянцы усіх да аднаго забралі і зноў на завод пагналі. Такое ўжо было гора, што нікому такога гора не было...
— Хлапца тут зноў убілі, трох мужчын убілі — гэта ўсё после таго, калі ў школе папалілі...
— Вельмі нападзенне было бальшое на Люцін. Знаеце: завод і лес. Нідзе нічога не бачым. 3 Біркава, з завода, адусюль — ды на Люцін!.. Дзявацца не было дзе. ТТТто прыдбаў у хату, якога каржа, драніка якога адкапаеш ды калі прыгатуеш — і то схопяць...
— Дзе ж мы гатавалі? На цяпле, на дварэ. He было дзе ні леч, ні стаць — вельмі, вельмі нісхадзімае гора было...
— Адусюль нападзенне! Адусюль — і з завода, і з Заполля, з Біркава — адусюль. Ды ўсё ў Люцін, усё ў Люцін. Вельмі бальшое было гора...
—■ Першыя дні, пакуль парабілі гэтыя зямлянкі — запаляць кастры. Сцяпан гэты выйдзе: «Уставайце, фабрыка ўжо работае». Ну, шуцяць ужо, ну што ж рабіць? Есці няма чаго. Хто дзе якія стрэлкі са шчаўя, жолудзі — усё сабіраем, ядзім. Босыя, ой!..»
У хату старой настаўніцы прыйшлі дзеці з букетамі кветак. Разам з жанчынамі і дзецьмі ідзём да брацкай магілы, на былое пажарышча школы, у якой да вайны вучыліся люцінскія дзеці, якая стала потым вогнішчам жахлівай смерці іхніх бацькоў...
Ціха стаяць над магілай бярозы. Замоўклі і дзеці.
Недзе тут сядзела тады са сваімі дзецьмі настаўніца, амаль непрытомная ад жаху глядзела на страшны агонь, чула перадсмяротныя крыкі людзей...
Недзе тут праходжваўся з аўтаматам, грэўся каля агню той забойцафашыст, дзелавіта паўтараючы:
—• Гут! Гут!..
Новыя дзеці
312
«...Я ў другой групе ішла. Тыя людзі — як заплакалі! Усялякімі галаскамі, як пчолы. Яны — як касанулі! Усё... Як касанулі па нас, я ўспела накланіцца, і яна скальзанула — валасы так панясло і хустку, і тутака кроў... Я ляжу жывая, і дзіця жывое. А я так жму яго ліцом, а яно крычыць. Чуствую, што задушваю, сэрца баліць. I я жывая, і дзіцё жывое. Пушчу вальней, яно закрычыць...
А яны ходзяць з пісталетамі і дабіваюць. Дайшоў да мяне, чую, што дзіця крычыць... У тое дзіця бахнуў, і мне пальцы ён прастрэліў.
I дзіця сціхла, кроў на мяне, чую, свішча на твар...»
(3 расказу Марыі Кулак. Баравікі Слонімскага раёна.)
Страляючы ў натоўп, білі па грудзях, па галовах. Дзеці, што не на руках, ціснуліся да ног, да каленяў бацькоў. Сярод тых, хто заставаліся жывыя, падалі жывыя ў груды мёртвых — найперш дзеці. Колькі іх — так і закапана жывымі, і кінута ў калодзежы, у полымя — жывымі!..
«...Мужчына адзін з сяла падыходзіць і кажа:
— Хто жывы — уставайце, немцы паехалі!
Бацька мой пазнаў яго па голасе, падняўся і кажа:
— Ну, я жыў.
...I ён пачаў глядзець. Кажа:
— Усе мае дзеці ёсць, адной толькі дзевачкі няма, шэсць лет, але яна не магла ўцячы, бо яшчэ дзіця.
Стаў ён глядзець, і я аказалася. Дык мне ўжо ногі людзьмі папрыдаўлівала, усе косці...»
(3 расказу Яўгені Бардун. Ніз Слонімскага раёна.)
«Ёсць» — значыць, няма, забітыя. Вось так страшна перавярнулася ўсё ў свеце, у жыцці таго чалавека.
Няма, не засталося нікога з ранейшай сям’і. 3 усёй вёскі (ці нават некалькіх вёсак) засталіся жыць некалькі чалавек, і яны зноў пабраліся сем’ямі. «Мы з ім пабраліся, пажаніліся сіротамі»,— кажа Вольга Мініч пра сябе і свайго цяперашняга мужа, у якога ў Хвойні таксама ўсіх спалілі.
Так і ў Вольгі і Мікіты Гайдашоў з вёскі Першамайск Рэчыцкага раёна...
У Аляксандра Заўэра з Булкава Акцябрскага раёна...
I зноў — дзеці. Калі маладымі яшчэ пабраліся.
Іван Рубец з Акунінава Слонімскага раёна: «Шэсцера было — шэсцера і ё
КНІГІ ОНЛАЙН
