Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
сядзім, чакаем, што будуць там біць. Дык не. Начальнік сказаў, што ідзіце дамой і забірайце з поля лошадзі дамой. Хто ж тыя лошадзі павядзе,— на чорта яны, калі мы ўжо знаем, што біць будуць. Ну, і прышлі ўсе дамой. Праўда, хто сумеў, у каго які доцік быў, дык той схаваўся. А нам дзе? Я ўжо там патупала, патупала, дзе ж дзецца? А па абедзе я вышла на вуліцу — невазможна! Пулі лятаюць ужо. Ужо яны прыходзяць — «яек». Ужо яны бачаць, што няма тут партызанаў, а яны кругом дзярэўні акапаліся. Няма дзе людзям дзявацца.
— Хадзем у гэтую глінабітку.
У нас глінабітка была, дзядзька адзін зрабіў, дык мы кажам, што пулі там не будуць даставаць... Яна была на загуменні за сялом, далекавата ад будынкаў. Адтуль ім відно было, што гэта глінабітка і што людзі шавеляцца. I давай пуляць у гэтую глінабітку. Усе вокны павыбівалі. А мы ўжо за сценкамі. Чалавек, можа, нас дваццаць пяць было, а можа, і больш. I раненыя былі дзве, Саша Дарашкевічава і Маня. А потым яны прыходзяць пад вечар. Ужо сонейка стала закатвацца. Прыходзяць і: «Выхадзі!» — нарабілі крыку. Мы вышлі. Яны думалі — можа, партызаны. Бачаць — адны бабы і дзеці...
— Вараці назад!
Мы і вярнуліся назад.
— Лажысь! Пашпарта! Дзеньгі!
Гэтыя жанчыны:
— А паночкі, а дарагія!..
А яны: «Лажысь!» —і ўсё. I страляюць з аўтаматаў.
Там печ была, і печка, і стол стаяў. Пападалі. Праўда, я ўпала пад стол са сваёй сям’ёю. А другія туды пападалі, далей за печку. I вот яны нас перастрачылі. Меншанькая мая:
— Ой, мамачка!..
Глянула я — а ёй сюды папала, у пераноссе. Толькі захрапла. А другой, старшае,— што во гэтая, на фатаграфіі,— яе і не пачула, як забілі. Адзін перастрачыў і пайшоў таму памагаць, за печку. Я ўзяла так во і зірнула.
Жанчына не дае адсунуць краваць, там дзеці яе, а ён б’е яе наганам па галаве. А ён краваццю таўчэ тых дзяцей, тых людзей. Бо не адразу ж усе кончыліся. Хрыпацяць, енчаць гэтыя людзі. Дзеці тыя пішчаць, госпадзі!..
Глянула я, а ён замеціў, што я жывая. Дык ён падышоў. 3 наганам. Сінісіні — вот я бачу, як агнём, агнём мяне па твары! Я ляжу ў дзецях сваіх, а ён усё мне... порах гэты... і пулі ўсё — шуг! шуг! — б’юць. Страляў — колькі ўжо яму хацелася, біў з таго нагана. Потым за ногу мяне і пацягнуў па крыві сярод хаты, па крыві, што людзі там... Пацягнуў, і сам ужо пасвістаў, пасвістаў у хаце і пайшоў.
Вышаў з хаты, а глінабітка гэтая была чарапіцаю крыта, яе трудна было ўпаліць. А ў сенях той дзядзька сена злажыў, бо не меў сарая. Дык ён тое сена ўпальвае. Упальваюць сена і ўсё свішчуць там, гавораць, і лаюцца, і ўсяляк...
325
А патом мой хлопец падняўся. Гэты, што цяперака паехаў недзе на курорт, казаў,— мой Жорж. Азваўся і ідзе ў парог. Я думаю: можа, гэта абратна ён, немец? Я ўжо не гляджу, ляжу ў гэтай крові... Потым чую — шалопае, пайшоў у парог... Дай жа я азірнуся, хто там шалопае. Зірнула, а гэта ж мой хлопец! Дык я кажу:
— Жоржык, куды ж ты, дзіцятка маё?
А ён кажа:
— Мама, а вы жывыя? Хацеў — хай і мяне!
— Жывая, дзіця маё... Ідзі, дзіцятка, лажыся на гэта самае месца. Можа, яно шчаслівае. Можа, мы і астанёмся.
Ён прышоў і лёг на тым месцы, дзе ляжаў. Можа, цераз мінутку... Пачулі ж усё ж такі яны! Улятае адзін у хату. I крычыць:
— Паднімайсь!
Тры разы крыкнуў так. Але ён нас не паварочваў. А там людзі храпуць, даходзяць... Ну, невазможна цярпець! Пабегаў, і ў печ, і пад печ глянуў, шкафчык стаяў — і ў шкафчык паглядзеў... Гранату пад печ кінуў... Пасвістаў, пасвістаў і пайшоў...» *
Марыя Нагорная.
«...Стала ўжо вечарэць, сонца садзіцца пачало... He зайшло яшчэ, але ўжо села. Ну, мужчыны рашылі: «Пайшлі!» Паглядзець, што там робіцца. Сабралася некалькі чалавек. I я пайшла з імі: бацька ж пайшоў, дык і я пайшла з імі. Выходзім на самы ўжо край, а тут буквальна метраў за дзесяць немцы... Запалілі запалку — прыкурвалі, ці
* Расказ Марыі Кот прыводзіцца па двух, зробленых у розны час магнітафонных запісах.
што. Яшчэ не цёмна было, але ў лесе прыцемкі. I мы тады ізноў як кінуліся назад — урассыпную кінуліся, хто куды. Адно мы свае, утрох засталіся, бацька, маці і я. I згубілі гэтага племянніка нават майго.
П ы т а н н е: —А немцы стралялі па вас?
— Стралялі. Яны ж у лес баяліся ісці, а думалі, што, можа, гэта партызаны. Але яны за намі не пабеглі, а толькі абстралялі. А мы схаваліся і сядзім, ды ўжо адны, нікога больш мы не нашлі. Ужо і добра сцямнела, ужо і зарава — стала гарэць. I столькі страху, такі трэск чамусьці, што нам усё здаецца — нехта едзе на жалезным хаду... А ніхто не едзе. Аказалася, што гэта гараць дамы, ад чарапіцы...»
Марыя Кот.
«...А яны там палілі — колькі ім хацелася, і ўпалілі ўсётакі. Крыша ўсётакі ўгарэлася, хоць і чарапіцаю крыта. А самі пайшлі. Згарэла гэтае дзерава, якое пад крышай было, і ўпала гэтая крыша... Дык гэты мой хлопец гаворыць:
— Мама, а мы згарымо...
А шкла няма ў вокнах, адны рамы. Павыбівалі. А я гавару:
— Ну, дзе ж мы дзенемся? Яны ж усё свішчуць яшчэ.
Яшчэ стаяць наводдалек, ім там можна яшчэ стаяць. Потым згарэла гэтая крыша, упала, а мы ляжымо. I не чутно, каб яны крычалі ці свісталі каля гэтай глінабіткі. А паталок гэта — трэсь, трэсь — трашчыць... «Ну што ж,— думаю,— не пабілі, то пакалечыць, як упадзе, і кончана будзе». Устала я і гавару:
— Ну, цяпер уцякайма! Уцякайма, вылазьма!
Помнік ахвярам фашысцкага зверства ў Вялікіх Прусах
328
Паднялася я з гэтай зямлі, а так во краваць ляжала пад акном. Я гэта стукнула ў тую раму і гляджу. Чуем, што недзе крычаць, страляюць, людзі пішчаць... А гэтак, а гэтак! А каля нас няма нікога, цішыня.
— Уцякайма цяпер!
Жора вылез, а я схапіла меншую, ёй было дзевяць год... Узяла, паднесла пад гэтую краваць, палажыла, сама пералезла цераз яе... Гарыць і на ёй плацце, і на мне гарыць... Вымаю гэтую дзяўчыну. Замчала ў тую яму, дзе там глінабітку рабілі, палажыла... I зноў жа лезу па тым самым агні — па большую... Гэта ж, думаю: як упадзе столь — дык ужо ж згарыць! Хай то пабілі, дык яшчэ і згараць!.. Улезла я абратна, ускарэбкалася ў гэтае акно. Дастала большую. Яна была рослая, не такая, як я, малая. Дачка! Ёй тады было ўжо гадоў семнаццаць... Пацягнула. Дык яно такое маладое, мяяккае! Яшчэ цёплае дзіця, хістаецца — я ж яго не падніму. А ўсё ж такі набралася сілы такой, што падняла. Падцягнула яе да краваці, тады на краваць, на падаконнік, сама цераз яе — і зноў жа сцягнула. Кажу:
— Жоржык, памажы ты мне яе.
Кажа:
— He памагу, мама, бо я ранены. Я ж вам нічога не памагу.
Я яе зацягнула ў ямку, ды лістамі... Лопух там такі разросся ўвосені... Прыкрыла я іх, мінутачку перадыхнула. I мне так страшна там — невазможна! А ўжо так шарэла. Ужо было пагарэла, бо там яны раней падпалілі...
— Цяпер, кажу, то ўцякайма!..
Там плоту кусочак было і картафлянік,— прапаўзлі мы паўзком туды ўжо. А чутно ж — каля нас людзей няма, а там пішчаць, крычаць! Госпадзі! Каму руку
павыкручвалі ды ногі... Гэтай Вольцы Варчаковай, як мы кажам, дык ёй садралі ўсю кожу — ну, проста калошаю! Ды руку выкруцілі — гэтак мучылі...
А мы ўцякалі. Я яшчэ гэтак рукамі праграбла ў градўсах землю — палажыла хлопца, гэта Жоржа, падыспад, а сама к яму на ногі, неяк голаву палажыла, і паляглі мы... Трошкі паляжалі, і так ідзе машына пад гэтую глінабітку... Нельга ж праехаць па сяле, гарыць, дык яны ішлі пад гэтую глінабітку. Ехалі. А ўжо цёмна. Адкрылі барты і пашлі з батарэйкамі шукаць, дзе хто што выносіў. Нясуць і ўсё бразь у кузаў, а мы ляжымо... А свінні, бяда на іх, чуюць, што мы ляжымо, дык усё рохрох... Ляжу і думаю: еслі замецяць ды падыйдуць — заб’юць!.. Пасвяцілі батарэйкамі — ну, не далей як вось да стала, але нас не замецілі. Пазбіралі, колькі ім чаго трэба, і паехалі...»
Марыя Нагорная.
«...Апоўначы мы вышлі. Старэйшыя, яны ж хвалююцца і за скот, што там пакінулі, каровы не доены цэлы дзень, гэта ж таксама нядобра. Пайшлі. Прыходзім у сяло. Нічога, ціха. Дайшлі да свайго пляцу, дзе гарыць хата. Карова таксама на сваім участку: і скаціна адчувае небяспеку. У агародзе стаіць. Маці хацела падаіць яе. А тут бягуць людзі зноў. Яшчэ ж не ведаем мы, што пабілі людзей... Бягуць людзі з сяла, тыя, што аказаліся там раней. I адзін, Беразоўскі, гаворыць:
— На чорта вам тыя каровы! Немцы ж яшчэ ў сяле, а вы тут з каровамі!..
Зноў мы кідаем усё і бяжым у лес. У гэтым канцы, ад лесу, немцаў не было, а ў тым — былі.
329
I вот тады ў лес прыбег Кавальчук. Ён быў там, у вёсцы, калі білі, і ён многае расказаў. He ўсё, але што ён бачыў. Ён не ведаў, што ўжо ўсіх пабілі, а думаў, што,толькі некаторых...»
Марыя Кот.
«...I так я ўжо змаглася, што нічога не магу. У галаве шуміць — нічога не чую... А потым чую ўжо — крык, плач... Гэта ўжо хто астаўся дзе ды вышаў паглядзець на трупы... Плакалі людзі. Хто з лесу прыйшоў. Ноч. Гэта як ужо яны паехалі. I бяжымо мы, бо хто яго ведае, чаго яны плачуць... Потым хацела я падняцца, але хісталася, хісталася... Вазьму і ўпаду. Гэты хлопец бачыць, што я не ўстану,— ён мяне за руку, падняў, я пастаяла, перайшлі мы трохі, можа, шагоў дзесяць, я зноў упала. Упала, ён мяне падняў, і гавару ўжо:
— Завядзі ты мяне.
А ўжо вочы пазліпаліся зямлёю і кроўю, я не бачу нічога, так пазамазвала ўжо, як грабла зямлю... Ён мяне завёў, цераз вуліцу там равок ёсць, дык памыць хоць вочы, каб бачыла, куды ісці. Вот я памыла гэтыя вочы ўжо, прамыла, а ўсё ў крыві, уся адзежа на мне ў крыві. Ён мяне завёў, там цераз вуліцу равок ёсць...
Дык ужо ж уцякаюць людзі. Бяжыць Волька Удовінява, што хадзіла ўсё партызанам з Мінска дастаўляла... 3 сястрою сваёю Маняй. Дык яны:
— Цёцечка, мілая!..
Дык я кажу, што нас з сям’і толькі дваіх засталося, ды і то ранены Жорж.
— Перавяжыце яго.
А чым жа я дам, калі ў мяне ўсё ў крыві,
I гавораць яны:
— Цёця, уцякайце, бо ў Прусках * гаварылі, у Свентахоўскага, што будуць ізноў прыязджаць!
А тут стаіць з Прусак дзядзька, родственнік наш,— прыбеглі ўжо мяне глядзець... А братавую маю ўжо свінні ядуць, абгрызлі...
А мая гэтая родственніца гаворыць:
— Хадзем перанясем яе дзенебудзь у яму...»
Марыя Нагорная.
«...Дачакаліся мы раніцы. Стала віднець. Людзі ўсе паціхоньку, паціхоньку сабіраюцца на краі і выходзяцьтакі з лесу. Раніцай іх, немцаў, не стала. Выехалі. Набралі, што ім трэба, скаціну і дзе якое дабро ў людзей, і паехалі.
Выходзім мы на выган, а тут і партызаны з’явіліся. Двое. Відаць, у разведку. На конях. А яшчэ не ведаюць усёй трагедыі, што ўсіх гэта людзе
КНІГІ ОНЛАЙН
