Я з вогненнай вёскі...
Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімер Калесьнік
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 448с.
Мінск 1975
ці крычаць, што не дай бог. Патом гналі гэтую худобу ўсю. Кабан уцёк. Яны давай кабана страляць. А я нічога не помню, так расцяралася. Адна і чацвёра дзяцей. Ну, давай яны кабана страляць. А свёкар, як сталі кабана страляць, дык ён упаў за плотам. А покуль яны кабана стралялі, мы давай адходзіць і ў лес увайшлі.
Дзеткі голыя былі. Страляюць. Я кажу:
— Дзеткі, падайце.
Яны падалі.
А на хутары нікога не засталося. Адну маці забралі карову гнаць, а рабёначак яе застаўся. Дык мой старэйшы гаворыць:
343
— Мама, давай забяром і яго.
Я кажу:
— Бяры, калі будзеш насіць.
У мяне ўжо свой быў, паўтара года, рабёнак на руках. Аднаму было тры года, a хлопчыку чатыры. Яшчэ аднаму шэсць год...
А ў лесе двух хлопцаў убачыла. Калі ўвайшла ў лес — так рада: дзе б якога свежага следу ўгледзець. Я крычу:
— Коля, Адам, ці вы дзе больш людзей не бачылі?
Пад ёлкай я дзяцей паклала, і двое сутак мы сядзелі. Цэлыя суткі яны нічога не прасілі. А ўжо на другія суткі сталі прасіць:
— Мама, цёця, мы хочам есці.
Потым гавораць:
— Наша бабушка столькі хлеба партызанам пякла, у сенцах ляжаў. Няўжо там няма?..>>
Аляксандра Глушаніна, 45 гадоў. Іканы Барысаўскага раёна.
«...А каля яе засталася дзевачка, сем лет. I вот, вядома, дзіця... Як ускочылі, яна як стала крычаць, дык і дзевачку дабілі...
А ў яе ногі былі бальныя, яна не магла ісці, дык яны прышлі ў ногі пастукалі і сталі нацягваць саломаю.
Нацягнулі саломы, самі адышлі, распалілі на дварэ касцёр, узялі гармонік і сталі іграць.
Стала вечарэць.
«Ну, будуць паліць...»
Стала вечарэць, яна тады падпаўзла да плота, і рассунула гэты плот, і ўцякла ў картошку.
Тутка пусцілі яны сышчыка, гэта сабаку, аўчарку. А яна ўбіла ў кажух ліцо, каб не дыхаць...
Прайшло некалькі мінут, і гэтую аўчарку яны пазвалі к сабе. Свіснулі.
«Ну, я тады,— кажа яна,— папаўзла ў кусты. Цёмна стала, баюся ляжаць у кустах — проста на абмежку лягла і ляжу.
Раніцай апяць сталі страляць. Яны сталі ўжо гарэлаўцаў біць.
«Зра я адпаўзлася ад сваіх людзей — тут пагібну...»
Але ўсё ж такі гэта абышло яе, і яна засталася жывая.
Гэта мама была мая — Алена Глушаніна...»
Капацэвічы
345
«...Гэта было 11 феўраля 1943 года. Прыехалі немцы ўмесце з ізменнікамі ўбіваць людзей. У нас быў МТС да вайны, там жылі рабочыя,— каго страчалі на вуліцы, каго ў даму, дзе каго папала, там і ўбівалі. МТС гэтая ад нас недалёка. Мы чулі стрэлы. После гэтага запалілі іхнія дамы. Быў дым, і людзі панялі, што там б’юць людзей. Яны абстралялі нашу дзярэўню. Нашы людзі як хто сумеў: хто ходам, хто на валах, хто як сумеў — ушлі ў лес. Гэта было пад вечар. Часоў мо ў пяць, мо ў чатыры. Яны прышлі сюда. Яны пахадзілі, паглядзелі, людзсй няма, і пайшлі ў лес шукаць нас.
А ў мяне рабёнак быў — трэці год ужэ, сын, сястра дваццаць трэцяга года і маці. Нас яны не знайшлі. Забралі ў другім баку.
Сказалі гэтым людзям:
— Ідзіце дамой, мы прыехалі на парцізан. Еслі вы будзеце ў лесе, усё роўна мы вас найдзем, будзем убіваць і зжыгаць вашы дамы. А хто будзе дома, будзе жыць.
Паначавалі яны, пабылі, але людзі ўсё раўно не вераць, не ідуць. Дык яны паехалі ў Западнюю. Дарог у нас харошых не было. Потым наляцелі з гэтай Западняй, вярнуліся — на конях яны былі — і ў кожны дом.
Мы жылі ў калхозных яслях, нам далі ўрэменна. У другую палавіну гэтага дома ўехала іх чатырнаццаць чалавек. Заехалі ў дом, распалажыліся і — ніхто нікуда. Hi з хаты, нікуда. I пулямёты вакруг, таму што яны, мабыць, ужо планіравалі, што будуць убіваць людзей.
Я гавару на мужыка:
— Уцякай! Можа, жэншчын хапаць не будуць, а мужыкоў будуць браць і біць.
Ён выйшаў, і яго вярнулі.
Пытанне: — А яны з вамі не гаварылі?
— Яны ўвайшлі да нас, у іх былі гранаты такія, з дзеравянымі ручкамі, і водка руская, вот такія сотачкі. Яны селі і пачалі выпіваць. На мужыка кажуць:
— Ідзі выпі!
Ён кажа:
— Я не хачу.
Дык ён гаворыць:
— Глупый, што — рускай не хочаш папробаваць?
Так, паруску гаворыць, я вам чэсна гавару, што паруску. А я гавару:
— Ідзі, бо заб’юць.
У іх было на фуражках: бляшкі такія, чэрап галавы. Знакі такія, іхнія. Гаварылі паруску і паўкраінску. Выпівалі, потым адзін паставіў на галаве кружку, а другі з вугла б’е па гэтай кружцы.
Пытанне: — Страляе?
— Страляе ў хаце. Я гавару:
— Што вы дзелаеце, рабёнак жа баіцца!
Пакінулі страляць. Я ўзяла вядро. А ваду мы бралі каля сарая, дзе потым убівалі. А адзін падыходзіць, такі хрыплівы голас:
— Пастаў вядро.
Я гавару:
— He пастаўлю.
— Пастаў вядро.
— He пастаўлю.
Ён за вядро і гаворыць:
— Пайдзём са мной.
Я гавару:
— Я нікуда не пайду.
Ён за наган:
— Відзіш, хто я такой? Як дам, дык і галава паляціць.
Я пачала крычаць. Мужык выскачыў, муж з хаты, гаворыць:
— Што такое?
Дык ён:
346
— Гэта твая жана?— I адпусціў.
После гэтага ўсе яны вышлі на вуліцу, кідалі гэтую гранату. Пераначавалі, навутра — гэта было 15га... Праўда, яшчэ скажу. Вечарам прышоў адзін з іх. Быў халат на ём белы, але пятна крові. На гэтым халаце. I на мяне гаворыць:
— Маладая, пасцірай халат.
Я гавару:
— У нас мыла няма, пагарэўшыя, у нас недзе купіць...
Дык ён гаворыць:
— Я прынясу мыла, пасцірай мне халат. Мне назаўтра нужан ён.
Я ўжо воляйняволяй стала сціраць гэты халат. Пасцірала халат, павесіла над печкаю, і ён сеў ля мяне. Ды гаворыць:
— Маладая!..
Паглядзеў і так гаворыць. Я пытаю:
— А вы адкуда?
— Я — рускі.
Да якогата года жыў у Расіі, а потым — забыла куды — выслалі.
Гаворыць:
— Я жанаты, но я цяпер раўнадушна не магу жыць з жаной, я нервы пацяраў за вайну.
Я пытаю:
— Чаго ж вы пацяралі нервы?
— Да, вайна. Усім дасталась.
Дык я думаю, што ён, можа, скажа, ды пытаюся:
— А што з намі будзе?
Дык ён:
— Ды нічаго, парцізанаў паганяем, а вы астанецеся на месце.
Раніцай забег, схапіў гэты халат. Я вам гавару, сабіраліся, як чэрці! Пабыстраму, пабыстраму, абуваліся і ўсё, што ўгодна, і выскачылі на вуліцу. I відно, што ў сараі,— гэта метраў сто было ад нас,— што
стаялі там падводы. I калі яны пабеглі з дома, то падводчыкі маментам выцягвалі сані з сарая і коней выводзілі. Панімаеце, гэта я ў акно відзела. I мы так паглядзелі з мужам і гаворым, што будуць убіваць у сараі. Нада ўцякаць. Ён гаворыць:
— Давай, пайшлі.
Я гавару:
— Ты ўцякай.
Прайшлі мы за дрывамі, і ён пайшоў, адышоў трохі ад мяне, дык там гавораць:
— Хазяін, варацісь, a то страляць буду.
Дык ён усё роўна ідзе ўпярод. А я махаю — уцякай! А той зноў:
— Вараціся, a то ўбіваць буду.
I ён вярнуўся. Вярнулісь мы ў хату, a наш дом, яслі тыя, стаялі насупраць вуліцы, і было відна, што па вуліцы людзі ідуць таўпой. Гоняць ужо, гоняць сюды, пад нас. Ідуць таўпой — і малыя, і бальшыя, і ўсякія. Нам ужо тут дзявацца негдзе. А наш дом яшчэ не займалі. Сястру маю, дваццаць трэцяга года, забралі гатовіць для іх есці, у другі дом. Мы гаворым:
— Нет ужэ спасення, давай уцякаць!
Ён — у вакно, даў у раму і на мяне гаворыць:
— Я буду пацана несці, а ты — за мной.
I толькі прыгаць, а я яго так схваціла: — Куда ж ты! Кругом пасты.
Ён мне:
— Давай усё роўна ўцякаць. Хай лепш у патыліцу.
А я гавару:
— Давай здзяром паталок.
Мы сталі на печку, гэтыя доскі ўзарвалі, ён узлез на паталок, я падала дзіця і сама ўспрыгнула туды, на той чардак. А маці наша ходзіць па хаце, дык я гавару:
— Мамачка, давайце сюды.
Дык яна гаворыць:
347
— Я не палезу.
I тут ужо падходзяць пад дом. Панімаеце, позна разгаварываць. Я разоў пяць паўтарыла. Мы гэтую дырку закрылі і засталіся на чардаку. Муж гаворыць:
— Разве тут спасенне, спасення нет. Давай уцякаць.
Я гавару:
— Няма куды ўцякаць.
— Жывымі гарэць! Ці знойдуць, здзявацца будуць.
Дык я гавару:
— Ну, што ж, уцякай, жыві хоць адзін.
Дык ён:
— Я буду ўцякаць, знаць буду, што ты тут пагібла, прыду пахараню.
Мы з ім папрашчаліся. Ён назад у гэтую дырку, у вакно і пабег. Бег мінут пяць, ціха было, зразу адзіночныя былі выстралы, a патом аўтамат. Я думаю: усё кончылася, не выпусцілі. А малога я не дала, ён астаўся са мной.
Калі забілі ўсю старую дзярэўню, быў перарыў, пакуль падагналі з новай. Потым падагналі зноў гэтых людзей і зноў страчылі там гэтыя аўтаматчыкі. А я глядзела, давала страх пацану: паднясла яго к гэтай шчэлі і гавару:
— Еслі ты крыкнеш — відзіш, як людзей убіваюць, баба наша пайшла, цёця наша пайшла — і цябе ўб’юць!
Яму трэці год быў. I ён не крыкнуў.
Перабілі і новы пасёлак. Патом неслі нейкую флягу. He знаю, што ў ёй было, но факт той, што гэты сарай аблілі нейкай жыдкасцю і запалілі сарай. I зноў вярнуліся ў гэтыя яслі. У суседа мандаліна была, і пайгралі, і выпівалі. Я на чардаку была, а яны ўнізу танцавалі, прыстуквалі. Патом выйшаў адзін з іх і сказаў:
— Запрагай!
I паехалі на Загліннае. He ўсе паехалі. I ў гэты самы дзень, гэта шаснаццатага феўраля, убілі Загліннае.
А гэтыя пераначавалі і па парадку сталі паліць дзярэўню, забіраць скот і ўсё, што ім хацелася. I падышлі пад яслі. Я думала, уцяку ноччу. Днём была адлёга, а ноччу мароз. I часавыя гэтыя як ходзяць, дык пад нагамі ў іх снег хрусціць, і чутно. Калі б адна я — папаўзла б, а дзіцё, думаю, разбужу, яно закрычыць. Патом падыйшлі яны пад гэтыя яслі. А яслі былі крыты дошчачкай. Яны палілі дзярэўню — падыйдуць і стрэляць зажыгацельнай пуляй. Але гэтая дошчачка не загарэлася. У нас ляжаў у калідоры лён, і яны ў гэты лён стрэлілі. Дым пайшоў і праз гэтую дырку такая дымавая завеса, што я бачу — гарэць буду жывая. Дык я — праз дырку назад у хату, у акно, і, калі я ўдзірала ў акно —у пацана ўжо гарэла пальто.
У лесе я шукала людскіх слядоў. Я шчытала, што ніхто не за'стаўся ўжо, што ўсіх убілі.
Я і плакала, я і гукала. Мне здавалася ад страху, што нікога ўжо няма на зямлі, што ўсе ўбітыя. Сколькі я хадзіла — я і сама не знаю...»
Так забівалі, забілі адну з палескіх вёсак — Капацэвічы на Старобіншчыне.
I так памятае пра тое Ганна Міхайлаўна Грыцэвіч.
Калі судзілі былых карнікаў, якія ў складзе эсэсаўскага батальёна Дзірлевангера забівалі, палілі людзей у беларускіх вёсках, адзін з гэтых нелюдзяў успамінаў, як гэта ў яго было «гтершы раз».
Саўгас «Новае Палессе».
«...У вёсцы немцы і нашы былі пастроены ў дзве шарэнгі. Як я помню, спераду стаялі немцы, а за імі — мы. Наш афіцэр праз перакладчыка (прозвішча я не памятаю) загадаў, каб мы выконвалі
КНІГІ ОНЛАЙН
