Карэльскія Курапаты 1937-1938
расстрэльныя спісы беларусаў і асуджаных у Беларусі. Рэха Гулага
Алена Кобец-Філімонава
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 180с.
Мінск 2007
— Какое кощунство, Елена Григорьевна! И хоть нет уже у руля Слюньковых и Лигачевых, Павловых и Дубовских, но, мне кажется, дело их живет. И к Григорию Кобецу отношение прежнее. Даже музыка из его фильмов нс звучит. Кстати, к «Искателям счастья» песни писал знаменитый Исаак Дуна
евский. Так, может, Григория Яковлевича уже вычеркнули из списка известных драматургов белорусского театра и кино, вычеркнули как первопроходца, и переадресовали его на Украину?
— Сейчас мы готовим полное издание его сочинений. Не хватит денег в издательстве, сама заплачу.
А по поводу Украины... Да, там его помнят и любят, пишут о нем, в музеях его книги и фотографии. Но Григорий Яковлевич так ответил однажды земляку: «Я всей душой люблю Украину, и так же крепко люблю Беларусь. Люблю ее, как вторую мать!» И к этому нечего добавить.
Евгений КАЗЮКИН
ЛЕСЯ БЕЛАРУСКА
Вершы Лесі Беларускі і сама постаць паэтэсы — гэта з’ява XX стагоддзя.
Лариса Пятроўна Марозава (па мужу, дзявочае прозвішча невядома) нарадзілася ў Беларусі ў горадзе Маладзечна Мінскага раёна. Таленавітая невядомая беларуская паэтэса. Па адукацыі педагог. Арыштавана ў снежні 1937 г. (ці ў студзсні 1938) па абвінавачванні ў прыналежнасці да неіснуючай нацыяналістычнай (тэрарыстычнай) арганізацыі. Спачатку была «вышка», але полым Тройкай НКУС БССР асуджана на 10 год зняволсння ў ППЛ. Тэрмін адбывала на Крайняй Поўначы на Калыме ў лагеры Эльген разам з Яўгеніяй Гінзбург, якая пасля вызвалення выдала кнігу «Круты маршрут», украінскай пісьменніцай Зінаідай Тулуб і Ядвігай Бяганскай з Беларусі. У асноўным, працавала на лесапавале.
Вершы пісала на роднай беларускай мове пад псеўданімамі Леся Беларуска і Эрынія. Літаратурную дзейнасць начала ў няволі. Ларыса Пятроўна не толькі пісала вершы. Яна збірала фальклор сярод беларусаў, запісвала песні, прыказкі, прымаўкі, якія зямлячкі прывезлі з сабой ці народжаныя ў лагеры, апрацоўвала іх. На яе матыў спяваліся песні. I яшчэ яе цікавіла філасофія. За дзесяць год зняволення ў яе назбіралася два важкіх рукапісных тамы: паэтычны («Я голас ваш», з эпіграфам з верша Ганны Ахматавай «Я — голос ваш, жар вашего дыханья») і філасофскі («Сага аб вечнай мерзлаце»), якія, на вялікі жаль, у час вобыску, хоць былі добра схаваны, зніклі бясследна. Такі ўдар Ларыса Пятроўна перанесці нс магла, тым больш, што за некалькі дзён да яе вызвалення яна атрымала звестку, што яе горача любімы муж, старшы лейтэнант Аляксей Марозаў, арыштаваны ў 1937 г., расстраляны ў тым жа годзе. А яна чакала свайго каханага 10 год, жыла надзеяй на сустрэчу... Хворая, знясіленая цяжкай працай, замардаваная паднявольным лагерным жыццём,
маленькая, як «жменька», кволая ад нараджэння, але мужная духам жанчына, усё ж не вытрымала жорсткасці нелюдзяў. У 1948 г., над стары Новы год, яна выйшла з бараку на мароз... і больш не вярнулася. Раніцай яе знайшлі замерзлую ў снежным сумёце. Пахавалі ля падножжа сопкі. Там і засталася яна ляжаць, у вечнай мерзлаце, прыгожая, блакітнавокая, таленавітая, незабыўная наша пакутніца Леся Беларуска.
Фотаздымка Лесі няма. Ёсць толькі графічны партрэт, выкананы мінскім мастаком Іванам Лукіным паводле лагернага малюнка В. Малагушы і яго ўспамінаў. Беларускі гісторык і пісьменнік Анатоль Валахановіч, які задумаў напісаць кнігу пра Леею Беларуску, змясціў партрэтную замалёўку паэтэсы ў рамачку. (Тэты партрэт надрукаваны ў кнізе.)
Дзякуючы адналагерніку, рускаму паэту з Украіны Васілю Малагушу, сёе-тое ад літаратурнай спадчыны Лссі Беларускі ўсё ж засталося. Справа ў тым, што Васіль Андрэевіч Малагуша яшчэ ў лагеры рабіў аўтарызаваныя пераклады яе вершаў на рускую мову, каб іх маглі чытаць усе зэкі. Яны і засталіся. Вершы дужа смелыя. За такія вершы паэтэсе маглі прыпаяць яшчэ гадоў 10 ці «вышку». Таму яна і хавалася за псеўданімам Эрынія.
Смсрць Лесі нельга лічыць яе паражэннем. Наадварот. Зламалі яе маладое прыгожае цела, а духам яна засталася нязломнай. Гэта разумееш, калі чытаеш яе вершы. А вершы яе самай найвышэйшай узрушанасці.
У іх пратэст бясстрашнага чалавека.
У іх выклік крываваму крамлёўска-сталінскаму рэжыму.
Вершы Лесі Беларускі прасякнуты вялікай любоўю да Радзімы, да «лепшага ў свеце горада Маладзечна». Колькі цеплыні ў паэтычных радках: «...милый мой город, солнцеликая юность моя». У іх сум па «залатому дзяцінству», у іх боль і трывога за лес роднага краю:
Умереть боюсь...
На кого ж я оставлю
родные
города и веси, мою матулечку Беларусь?!..
Што яшчэ мы ведаем пра Лесю Беларуску?
Ціхая, задумлівая, надзвычай абаяльная, яна аказалася вельмі актыўным і мужным чалавекам. Яна не толькі працавала на лесапавале, пісала вершы і збірала фальклор, а ўдасканальвала родную мову і рускую, вывучала іўрыт, займалася самадукацыяй. Нездарма Яўгснія Гінзбург, якая лічылася ў лагеры эрудытам, назвала Лесю «талантищем невообразимым». Яна і паэт, і крытык, і філосаф. Яна валодала вялікімі ведамі, з ёй можна было гаварыць на любыя тэмы. Такой устае перад намі Леся Беларуска ва ўспамінах Васіля Малагушы. А ў вершах — гэта апазіцыянер, які не баіцца выказаць сваю думку нават у лагеры, дзе за кожнае слова пратэсту чакае кара (расстрэл або перасылка ў больш страшны лагер да рэцыдывістаў, а могуць і павялічыць тэрмін зняволення яшчэ на 10 год).
Васіль Малагуша пакінуў аўтарызаваныя пераклады вершаў Беларускі і свае ўспаміны пра яе «Бессмертие молодости»* перад тым, як самому адыйсці ў іншы свет. Ён выканаў запавет паэтэсы, данёс яе вершы да нас, землякоў.
Па некаторых звестках, маці Лесі памерла, а бацька расстраляны. Нікога ў яе не засталося. Толькі мы, беларусы. Хто ж, як не мы, павінны ўвекавечыць памяць шматпакутнай зямлячкі, бязвінна загінуўшай у час вялікага тэрору? Мы павінны выдаць зборнік яе вершаў, бо сваім жыццём, сваёй адданасцю Радзімс яна заслужыла такой павагі.
Леся Беларуска павінна ўвайсці ў гісторыю беларускай літаратуры і такім чынам стаць часткаю культуры Беларусі.
Можна было б і помнік паставіць у яе любімым горадзе Маладзечна.
Алена Кобец-Філімонава, пісьменніца
* Другая назва — «Уйти в бессмертие».
Скарыстаная літаратура
1. Мемориальное кладбище Сандормох. 1937. 27 октября -4 ноября: Соловецкий этап / сост. И. А. Резникова. — СПб.: Научно-информационный центр «Мемориал», 1997.
2. Расстрельный список белорусов: 70 человек / сост. Ю. А. Дмитриев // Народная Воля. — 1998.
3. Место расстрела Сандормох / сост. Ю. А. Дмитриев. — Петрозаводск, 1999.
4. Резникова, И. Православие на Соловках: материалы по истории Соловецкого лагеря / И. Резникова. — СПб., 1994.
5. Кароткая энцыклапедыя БССР / Мінск: БелСЭ, 1981. — 5 т.
6. Малагуша, В. “Колымская амазонка”. Кто она, Леся Белоруска? / В. Малагуша // Труд-7. —2007. — 30 августа.
7. Кобец-Филимонова, Е. Беларусь Соловки Сандормох. 1937: расстрельные списки белорусов и осужденных в Беларуси / Е. Кобец-Филимонова // Народная Воля. — 1997. — № 227-228.
8. Кобец-Филимонова, Е. 1937-1938. Сандормох: карельские Куропаты / Е. Кобец-Филимонова // Народная воля. — 1997. — № 229.
9. Бадат, Ф. Как я стала «врагом народа» / Ф. Бадат // Права человека. — 1997. — № 2.
10. Богданова, А. Все круги гулаговского ада / А. Богданова // Права человека. — 1997. — № 1.
11. Миткевич, К. Особым совещанием города Москвы... / К. Миткевич // Здравый смысл. — 1997. — № 21.
12. Малагуша, В. “И под стихи я забиваю сваи...” Что мы знаем о Лесе Белоруске? / В. Малагуша // Здравый смысл. — 1997. — №30.
13. Кобец, Р. Ноев ковчег: повесть / Р. Кобец // Неман. — 1989. — № 3.
14. Звонак, А. Святлацені: вершы / А. Звонак. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1992.
15. Пруднікаў, П. Крыніца: вершы ! П. Пруднікаў. — Мінск: Мастацкая л ітаратура, 1991.
16. Пашкевіч, А. Круг: вершы У. Дубоўкі / А. Пашкевіч. — Мінск: Беллітфонд, 2006.
17. Танюк, Л. Монологи / Л. Танюк. — Харків: Фоліо, 1994.
18. Гинзбург, Е. Крутой маршрут / Е. Гинзбург. —М.: Советский писатель, 1990.
19 Казюкин, Е. Возвращение в ГУЛАГ / Е. Казюкин // Народная Воля. -2007. — №№ 149-150.
ЗМЕСТ
Ва ўрочышчы смерці. Алена Кобец-Філімонава 5
Люди! Не убивайте друг друга! 7
* * * «Люди! Нс убивайте друг друга!..» 7
Сандормох 8
Урочище Сандормох 10
БЕЛАРУСЬ САЛАЎКІ САНДАРМОХ 1937
Расстрэл у Сандармоху салавецкага этапу.
Алена Кобец-Філімонава 13
Расстреляны 27 октября 1937 21
Расстреляны 1 ноября 1937 23
Расстреляны 2 ноября 1937 27
Расстрелянные 3 ноября 1937 31
Расстреляны 4 ноября 1937 35
БЕЛАРУСЬ ББК САНДАРМОХ 1937-1938
Спіс 70 беларусаў 47
Водгукі і лісты родных 60
Яшчэ пра Салаўкі 70
РЭХА ГУЛАГА
Успаміны 75
В. Малагуша. Уйти в бессмертие 77
Владимир Романовский. В память о маме 86
Фрида Бадат. Как я стала «врагом народа» 91
Канстанцін Міткевіч. «Особым совещанием города Москвы...» 97
Анна Богданова. Все круги ГУЛАГовского ада 102
/ван Сячко. Это было 112
Мартыралог: Казнены в Норильлаге 114
Вацлава Антоновна Улнтенок. Мусницкие 115
«Я помер был — не человек» 118
Через все круги ада 122
Вальтер Лейзер. Международный день памяти жертв политических репрессий 124
Мартыралог 129
Творчасць вязняў ГУЛАГа 131
Леся Беларуска (аўтарызаваны пераклад вершаў з беларускай В. Малагушы) 132
Истина 133
Дочернее 133
В лагерном бараке 134
Сестре 135
В лесу 136
Сабля 136
Тишина 137
Символика 138
Резюме 138
Монолог к тоске 139
Памятник 139
Эпитафия 139
* * * Нас избирайте в лидеры, мужчины 140
Поговорка 141
Отчизна 141
Бессонница 142
Раздумье 142
Боль 143
* * * Я родному краю присягаю 143
Раздумье 143
* * * Умереть боюсь 144
Міхась Чарот 145
Присяга 145
Уладзімір Дубоўка 146
* * * Забраны ў няволю з Забранага Краю 146
* * * ...Забыўся ты 147
* * * Завязьлі на мукі 147
Здраднікам 147
Павел Пруднікаў 148
Нарыльск — Талнах (урывак з паэмы «Таймыр») 148
Алесь Звонак 150
Час даўно патрабуе абновы 150
Вера 151
Наказ 152
Успамін 152
* * * Не вярнуцца мне на твой парог. 153
* * * Разбягаецца ўпрочкі імгла 153
Рыгор Кобец 154
Ноеў каўчэг (урывак з аповесці) 154
Сыну 158
Дочери 160
Евгений Казюкин. Возвращение в ГУЛАГ 161
Алена Кобец-Філімонава. Леся Беларуска 171
Скарыстапая літаратура 174
КНІГІ ОНЛАЙН
