КНІГІ ОНЛАЙН
Захар Шыбека Нарыс гісторыі Беларусі 17952002 “Энцыклапедыкс” Мінск 2003 УДК 947.6 <172O> ББК 63.3 (4 Беі) Ш 98 Шыбека 3. Ш 98 Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002).— Мн.: «Энцыклапедыкс», 2003,— 490 с. ISBN 9856599431 Кніга з’яўляецца аўтарскай версіяй сціслага сінтэтычнага выкладу гісторыі Беларусі ад канца XVIII стагоддзя да 2002 года. Падзеі дзяржаўнапалітычнага і грамадскага жыцця краіны паказаныя ў сувязі з агульнаеўрапейскім кантэкстам, асаблівая ўвага нададзеная ты.м аспектам беларускаі а мінулага. асвятленне якіх найбольш цярпела ад ідэалагічных установак старой гістарыяграфіі. Выданне адрасаванае самай шырокай аўдыторыі чытачоў. ББК 63.3 (4 Беі) ISBN 9856599431 ©3. Шыбека, 2003 ©Вокладка. Н. Канаш, 2003 ©Макет. «Энцыклапедыкс», 2003 Змест Уводзіны..............................................9 I. ПЕРЫЯД ПОЛЬСКАЙ ДАМІНАЦЫІ I ЛІТОЎСКАБЕЛАРУСКАГА РЭГІЯНАЛІЗМУ. 1795—1830 1. Усталяванне царскай улады 1795—1811................13 1.1. Першыя крокі новай адміністрацыі...............13 1.2. Змены ў становішчы жыхароў Беларусі............17 2. Вайна 1812 года...................................21 2.1. Захоп Беларусі Напалеонам.....................21 2.2. Узнаўленне Вялікага Княства Літоўскага.........23 2.3. “Уз’яднанне” з Расіяй..........................25 3. Паланізацыя ад імя рускага цара. 1813—1830.........28 3.1. Урадавая палітыка..............................28 3.2. Школьная рэформа ў Беларусі....................30 3.3. Вынікі рэформы.................................32 4. У пошуках лепшай долі. 1813—1830..................35 4.1. Пасляваеннае сановішча гаспадаркі...............35 4.2. Віленскія таварыствы і іх значэнне для Беларусі.37 4.3. Вайсковая апазіцыя.............................39 II. ПЕРЫЯД ПОЛЬСКАРУСКАГА СУПРАЦЬСТАЯННЯ I БЕЛАРУСКАГА РАЗДАРОЖЖА. 1831—1863 5. Паўстанне 1831 года...............................43 5.1. Беларусь у планах палякаў і рускіх.............43 5.2. Хада паўстання ў Беларусі і Літве..............45 5.3. Вынікі польскарускай вайны для Беларусі.......47 6. Хваля мікалаеўскай русіфікацыі....................49 4 Змест 6.1. Спробы ператварэння Беларусі ў ПаўночнаЗаходні край................................................49 6.2. Сацыяльнаэканамічныя захады....................51 6.3. Замена польскіх школаў рускімі..................53 6.4. Антыцарскі рух пасля 1831 г.....................55 7. У барацьбе за душы вернікаў.........................58 7.1. Аслабленне ўплыву каталіцызму...................58 7.2. Узмацненне ўплыву праваслаўя....................61 8. Эканоміка пасля паўвекавога панавання царызму.......66 8.1. Дваранскае прадпрымальніцтва....................66 8.2. Жыццё сялянаў...................................68 8.3. Неземляробчае насельніцтва. Некаторыя асаблівасці..69 9. Праявы беларускасці (да 60х гадоў).................72 9.1. Культурная прастора.............................72 9.2. Ля вытокаў самапазнання.........................75 9.3. Беларускі “мацярык”.............................77 9.4. Элітарная культура..............................80 10. Ад рэформаў да паўстання. 1832—1862................83 10.1. Першыя палёгкі прыгонным.......................83 10.2. Сялянская рэформа 1861 г.......................85 10.3. Рост незадаволенасці царызмам..................87 10.4. Ліберальная і рэвалюцыйная апазіцыя............89 11. Паўстанне 1863 года................................92 11.1. Падрыхтоўка да вырашальных бітваў..............92 11.2. Далейшыя падзеі................................95 III. ПЕРЫЯД УСТАЛЯВАННЯ РУСКАГА ДАМІНАВАННЯ I ЗАПАЧАТКАВАННЯ БЕЛАРУСКАГА РУХУ. 1863—1904 12. Дзевяты вал дэнацыяналізацыі......................102 12.1. Кіраванне краем...............................102 12.2. Асвета........................................104 12.3. Ідэалагічнае забяспячэнне русіфікацыі і яе вьшікі.107 13. Эканамічная інтэграцыя парасійску................110 13.1. Аграрная каланізацыя..........................110 13.2. У складзе агульнарасійскага рынку.............112 13.3. Вынікі эканамічнай інтэграцыі.................115 14. Культура Беларусі.Праблема ўзаемаўздзеяння........117 14.1. Нечаканыя вынікі русіфікацыі..................117 Змест 5 14.2. Захаванне роднай мовы........................120 14.3. Адлюстраванне прываблівасці роднага краю.....121 14.4 Культурныя асяродкі..........................123 15. Палітычная пераарыентацыя на Расію...............127 15.1. Беларускае сялянства і расійскія народнікі...127 15.2. Першыя нацыянальныя праекты..................129 15.3. Як марксізм пашыраўся ў Беларусі.............131 15.4. Неанародніцтва. Абвастрэнне крызісу..........134 IV. ГІЕРЫЯД ПАСКОРАНАЙ МАДЭРНІЗАЦЫІ ІМПЕРЫІ I НАЦЫЯНАЛЬНАГА САМАСЦВЯРДЖЭННЯ БЕЛАРУСАЎ. 1905—1914 16. Беларусь у рэвалюцыі 1905—1907 гг................137 16.1. Канец народнага цярпення.....................137 16.2. Рэвалюцыя на ўздыме..........................138 16.3. Ад барыкадаў да рэвалюцыйнага парламентарызму.141 16.4. Рэвалюцыя ў стане крызісу....................142 17. У апошнім бляску царскай імперыі.................146 17.1. Палітычны адказ на небяспеку развалу імперыі.146 17.2. Сталыпінская рэформа.........................149 17.3. Перамены ў вёсцы.............................151 17.4. Індустрыялізацыя.............................153 17.5. Развіццё гарадскога жыцця....................155 18. Нашаніўскі перыяд духоўнага жыцця................156 18.1. Цяжкасці нацыянальнай самаідэнтыфікацыі......156 18.2. Фармаванне нацыянальнага ядра................159 18.3. Іншамоўная культурная спадчына. Некаторыя вынікі.... 165 V. ГІЕРЫЯД ІМПЕРСКАГА КРЫЗІСУ I СТАНАЎЛЕННЯ БЕЛАРУСКАЙ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ. 1914—1920 19. Першая сусветная вайна ў Беларусі. Царскі перыяд.169 19.1. Пачатак вайны.Нямецкая акупацыя..............169 19.2. Пад расійскім ваенным уціскам................175 19.3. Звяржэнне царызму............................179 20. Барацьба за ўзнаўленне беларускай дзяржаўнасці (сакавік 1917 люты 1918).........................180 20.1. Першыя крокі.................................180 20.2. “Збіранне камянёў”...........................183 6 Змест 20.3. Галоўная перашкода...........................185 20.4. Усебеларускі з’езд...........................189 20.5. Бальшавіцкае бязладдзе.......................192 21. Абвяшчэнне БНР і яе існаванне пад нямецкай акупацыяй. 1918 год.................................195 21.1. Умовы ўзнікнення БНР.........................195 21.2. Вымушанае двоеўладдзе ....:..................199 21.3. Першы вопыт дзяржаўнай нацыянальнай палітыкі.203 21.4. Няспраўджаныя надзеі.........................205 22. Стварэнне савецкай беларускай дзяржаўнасці.......210 22.1. На шляху да савецкай суверэннасці............210 22.2. Абвяшчэнне БССР..............................213 23. Барацьба за непадзельнасць БНР ва ўмовах савецкапольскай вайны. 1919—1920...................218 23.1. Міжнароднае становішча.......................218 23.2. Польская акупацыя БНР 1919—1920 гг...........219 23.3. Як Расія з Польшчай дзялілі Беларусь.........227 23.4. Нацыянальнавызваленчы рух 1920 г............230 VI. ПЕРЫЯД РАЗ’ЯДНАНАСЦІ БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯЎ I ЎЗДЫМУ БЕЛАРУСКАГА НАЦЫЯНАЛІЗМУ. 1921—1939 24. БССР у 20х гадах................................240 24.1. Адміністрацыйнапалітычныя змены.............240 24.2. Эканамічны лібералізм........................245 24.3. Асобая нацыянальнакультурная палітыка.......249 24.4. Навуковаасветная і мастацкая дзейнасць......251 25. Заходняя Беларусь. 1921—1939.....................257 25.1. Паміж Полынчай і Літвой. 1921—1923...........257 25.2. Замацаванне польскай улады. 1921—1924 .......262 25.3. Барацьба за ўз’яднанне з савецкай Беларуссю. 1925—1927.........................................266 25.4. Пошук новых мадэляў нацыянальнага жыцця. 1928—1939.........................................271 25.5. Эканамічнае становішча беларускага народа....276 26. Бальшавіцкі генацыд 30х гадоў...................278 26.1. Узмацненнене жорсткасці сталінскага рэжыму...278 26.2. Усталяванне эканамічнай залежнасці ад цэнтра.281 26.3. Запрыгоньванне сялянаў.......................284 Змест 7 26.4. “Культурная рэвалюцыя”..........................289 26.5. Сэнс і бессэнсоўнасць рэпрэсіяў.................295 VII. ПЕРЫЯД ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ I НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ТРАГЕДЫІ. 1939—1945 27. Цана задзіночання беларускіх земляў. Верасень 1939 чэрвень 1941..........................298 27.1. Другая савецкапольская вайна..................298 27.2. Інкарпарацыя Заходняй Беларусі ў бальшавіцкую дзяржаву............................................301 27.3. Лёс віленскіх беларусаў.........................306 27.4. Здабыткі і страты...............................309 28. Разгар нямецкасавецкай вайны. Чэрвень 1941 верасень 1943..........................310 28.1. Замацаванне акупантаў (чэрвень снежань 1941)..310 28.2. Перад выбарам (1942 верасень 1943): супрацоўніцтва......................................316 28.3. Перад выбарам (1942 верасень 1943): супраціўленне ... 322 29. У канцы нямецкасавецкай вайны. Верасень 1943 май 1945................................328 29.1. У чаканні Чырвонай Арміі (верасень 1943 ліпень 1944).......................328 29.2. Выгнанне немцаў, працяг вайны...................334 VIII. ПЕРЫЯД ТАТАЛЬНАЙ САВЕЦКАЙ ДАМІНАЦЫІ I БЕЛАРУСКАГА РЭГІЯНАЛІЗМУ. 1945—1991 30. Апошнія восем год са Сталіным. 1945—1953...........338 30.1. Рэха вайны......................................338 30.2. Узнаўленне таталітарызму........................341 30.3. Таталітарная культура...........................345 30.4. Пераможцы пад калгасным прыгонам................348 30.5. Пасляваенная індустрыялізацыя і галеча..........351 31. На маршы да перамогі камунізму. 1953—1964 .........354 31.1. Хрушчоўская “адліга”............................354 31.2. Культурнае жыццё................................358 31.3. Стан эканомікі..................................361