Новая зямля
Якуб Колас
Выдавец: Народная асвета
Памер: 348с.
Мінск 1967
— Наконт зямлі: вось і прашэнне,— Гаворыць дзядзька так салодка, Як толькі можна, ды каротка Яго чыноўнік злы спыняе: — He важна справа, пачакае; Прыйдзі сюды праз тры гадзіны! — Ўздыхнуў Антось ад той навіны. «Ось дзе выжыга! ось бізун, Бадай цябе забіў пярун!
Чакай дабра ты ад хамулы, Няхай табе дасць бог тры скулы! Няхай цябе водзяць сляпога, Як водзіш ты за нос другога!» I як ні кляў ён гэту п’яўку, Ды мусіў даць рубля за спраўку.
XXIX
На Замкавай гары
Шу, што ж? — пытае дзядзька
Грышку: —
Хіба дзе выпіць па кілішку Ды падкрапіцца б мала-мала? Я з дому ўзяў кавалак сала, I хлеба ёсць крышан са мною, Чаго ён сохне сіратою?
— Падмацавацца б не мяшала, Бо ў жываце штось заспявала, А нашча чарачку кульнуць — Усё адно, што ў рай зірнуць.
Сябры ўстаюць, ідуць спавагу I на прашпект нясуць сярмягу, Дзе панства ўсякага багата Ідзе і едзе, як у свята.
I скуль набраліся яны?
I ўсё важнецкія паны, I так адзеты, так убраны, Што той Ракоўскі надзіманы — Няхай яго там возьме боль — У параўнанні з імі — ноль — Ну, проста так, звычайны Лыска: I не стаяў каля іх блізка! Зірнеш і ўнікнеш: прад табою Мо князь з графіняю якою! Так далікатна спацыруюць I не гавораць, а варкуюць! Або спаткаеш генерала,—
Яго ўся Вільня, пэўна, знала: У медалях уся грудзіна!
I што за погляд! іпто за міна! Ну ж і паноў! не дай ты божа! Антось стрымацца ледзьве можа — Няхай ім дрэннае прысніцца,— Каб тым панам не пакланіцца. Ды Верас з дзядзькі тут смяяўся. — Ты не ўважай, што ён убраўся, Гальштук павесіў і манішку, А каб раздзець яго, брацішку, To пэўна ходзіць без кашулі, На ланцужку — кусок цыбулі. Па віду пан і ходзіць панам, А спіць напэўна пад парканам, Таго й глядзіць, каб што ўварваць... Такіх паноў — хоць гаці гаць!
Чым болей дзядзька разглядаўся, Ён тым мацней тут захапляўся. Які тут рух і беганіна!
Як ззяюць вокны магазінаў! I колькі тут дабра, багацця! А колькі слёз у ім, пракляцця? Якія брычкі і карэты!
А для каго ўся роскаш гэта? Антосю стала чагось смутна. Ці гэта роскаш так атрутна, Што голас зайздрасці ўзбудзіла I свой адбітак палажыла?
Ці то пратэст, бунт проціў здзеку, Які пануе тут адвеку
I дзеліць люд на дзве галіны, На дзве няроўныя часціны: На багачоў і на галоту?
Адным — сланяцца каля плоту
Сваіх задворкаў цёмна-брудных У мыслях-думках шэра-будных, Жыць у гразі, хадзіць сляпымі Ў імгле пустой і ў едкім дыме, Цярпець пакорліва, маліцца I з гэтай доляю гадзіцца, А ўсе надзеі на збавенне I на канец таго мучэння, Які настане ўсё ж нарэшце, На той бок смерці перанесці! Другім — тут рай і панаванне I ўсіх дабротаў спажыванне. Ты ім служы, ты ім працуй I нейкі страх прад імі чуй.
— Ото, брат, горад! от дамішчы, Ото дзе сыпалі грашышчы!
Якія вежы і касцёлы!
Як толькі іх трымаюць долы!.. Зірні, зірні: гара якая!
На ёй і будка цагляная...
Ото б адтуль зірнуць на горад! — Забыўся дзядзька і пра голад I падбівае сябра Грышку Ўзысці на тую гару-вышку. Яна так пышна, так высока I так ласкае тваё вока!
А гэты скат такі зялёны!
Там каштаны, там ліпы, клёны Глядзяць здалёк адным кустом, Адным вялізарным шатром.
Прашпект, касцёл сябры мінулі I ў сквер зялёны павярнулі.
У цяньку развесістых галінак Дарожкі ўюцца між раслінак, Такія чыстыя, аж міла.
I люду мноства тут хадзіла, Найболей моладзь гарадская, Ды худасочная, благая, Ўсё панічы-зухі, паненкі, А станік іх, бы ў восак, ценкі; Ідуць, шнуруюць па дарожках, А чаравічкі на іх ножках Так і паскрыпваюць, спяваюць, Нібы капыцікі мільгаюць; Ідуць, спусціўшы вачаняткі, На погляд ціхі, як ягняткі. А панічы снуюць стрыжамі, Ў паненак цэляцца вачамі, Так от і льнуць, як рой да грэчкі, Як матылі на тыя свечкі.
На доўгіх лаўках пажылыя Сядзяць паны, як бы святыя, Багата ўсе яны адзеты, Чытаюць кнігі ды газеты. Антось на ўсё глядзіць уважна, I сам ідзе ён трохі важна, Крыху асвойтаўся з панамі, Ідзе, пагруквае нагамі.
Сябры тым часам сквер мінулі, Налева ўгору павярнулі;
Тут з будкі стораж іх спыняе: — Куды йдзяце? — сяброў пытае. — Куды ж? на ropy, ёсць вядома. — А ці вам правіла знаёма, Што безбілетным ход запынен? Хто йдзе на ropy, той павінен Білет купіць на права ўходу.—
Сябры спынілісь — грошай шкода; У чупрыны рукі запускаюць, Аб гэтай справе разважаюць: За што плаціць? пустая справа... Але ж ізноў — зірнуць цікава, Як там з гары ўсё выглядае.
I дзядзька стоража пытае: — А колькі той білет каштуе?.. Ніяк у Вільні не шанцуе!
— Усяго шэсць грошаў. Заплацеце, Тады сабе, здаровы, йдзеце.
— Дзе наша, брат, ні прападала: Каб наша ліха не даждала! — Гаворыць дзядзька наш разважна, Ў кішэню лезучы адважна.
Сябры білеты пакуплялі I на гару пашыбавалі.
— Ото гара, як печ, крутая!
I вось чаму дарожка тая, Бы шрубка, ўецца па-над бокам: Узлезь, папробуй, простым крокам! Ну, брат, гара, аж ногі млеюць.— Сябры ідуць і весялеюць.
— Ці то яе такая ўрода? Рукою, мусібыць, народу Яна насыпана спрадвеку... Ото, мой божа: чалавеку Заўсёды мала, не хватае,— Антось уголас разважае: — Ці ёсць канец яго патрэбам? Чаго няма пад гэтым небам!.. — He: не здаволіш чалавека, I будзе вечна ён калека: Чаго-нібудзь, а будзе брак, Ужо бо створаны ён так!
Твардоўскі пан быў — мо чувалі? — Яму ўсе чэрці слугавалі I ўсе выконвалі жаданні, I што ж? шчаслівы быў? нізвання! Ды ўзяць хоць нас, не тое ж сама? I мы, як тая багна-яма, Ўвесь век варушымся, збіраем, Канца ж патрэбам тым не знаем.
Сябры на верх гары ўзняліся, Аж упацелі, засапліся, I ногі іх спынілісь самі.
А слаўны від перад сябрамі 3 гары высокай адчыняўся! Хто відам тым не любаваўся? Ўнізу гары ляглі прыгожа, Як бы разоркі паміж збожжа, Дарожкі роўныя, крывыя. Над імі дрэвы маладыя Ў сваёй пакоячай цішы Сплялі жывыя салашы. Агромны горад, цесна збіты, Ўвесь блескам сонейка заліты, Займаў узгоркі і нізіны;
Дамы стаялі, як віціны, To ўдоўж, то ўпоперак радамі, To закрываліся садамі Або дзе ўзгоркам крутабокім; А дзе васпанам адзінокім, Расцерабіўшы сабе пляц, Як горды пан, стаяў палац. Будынкі цесна ў рад стаялі Як бы адны другіх трымалі У часе нейкай небяспекі
I асталіся так навекі.
А між высокіх дамоў-градак, Свой пэўны маючы парадак, Віліся вулачкі так-гэтак Густою тканню цёмных клетак. Угары, высока над дамамі, Пазалачонымі крыжамі Блішчалі цэрквы і касцёлы, Узняўшысь к небу галавамі, На сонцы ззяючы вярхамі;
I гоман іх званоў вясёлы
У паветры гуў таемна, злучна I заміраў дзесь мілагучна. Налева, між гор крутабокіх, У берагах сваіх высокіх, Па камянях, бьі тая змейка, Вілася шумная Вілейка I, закруціўшыся дугою, Знікала зараз за гарою.
А справа ўніз свабодным махам Лягла другая рэчка шляхам, Як бы сталёвая пружына;
To Вілія, Літвы дзяціна, Няслася пышна між абрываў Бліскучай стужкай гожых звіваў, Як бы жывое срэбра. Хвалі На сонцы песцілісь, дрыжалі.
Так майскім днём дрыжыць лістамі, Абліты сонейка агнямі, Зялёны клён і пышна ззяе, На сонцы лісцікі купае.
Па левым беразе ў шнурочак Зялёных дрэў пралёг радочак, Як стрэлка, роўненька, пад меру, Як тыя буквы на паперу.
Дамы, каменныя грамады, Палацы, пышныя пасады, Крутыя горы з жоўтым скатам, Пяскамі, глінаю багатым, Увесь правы бераг абступалі, У рэчцы цені іх дрыжалі.
I адбівалісь, бы ў люстэрцы, У Віліі хмурынак перцы, Што віслі белай чарадою Высока ў небе над зямлёю.
А там, за горадам, так здатна I так прыгожа, так прыятна Узгоркі леглі ў сіняй далі; Па іх адложыстых уклонах Любоўна ветры па загонах Жытцо, ярынку чуць гайдалі, Як нянька добрая ці матка У калысцы гойдае дзіцятка. Палоскі нівак йшлі абрусам, Гаі, лясочкі здольным вусам У палях то тут, то там чарнелі Як бы на сонейку гарэлі.
I ў абразах тых самавітых Палёў, задумаю спавітых, Пачулісь родныя павевы I дарагія сэрцу спевы Для мужыкоў, сыноў заўзятых Палёў, лясоў, лугоў багатых; Там іх душа і там іх думы, Ім далей хочацца ад шуму Траскучых вуліц, перавулкаў, Ад пылу, смроду закавулкаў, А на гары было спакойна.
Чуць далятаў сюды нястройна Далёкі шум і той змякчаўся, Сюды нейк боязна ўрываўся. Гара спакойна пазірала, Маўклівасць важную хавала, Як сведка той вялікай справы, Што для пустой людской забавы Ніколі вусн не раскрывае I моцна тайнасць ахраняе. — Ну, што, Антоні: надзівіўся? — Ад думак Верас абудзіўся: — Ці не пара б пасілкавацца, Бо трубіць чэрава, прызнацца? — Так, час ісці, глядзець даволі, Бо не нагледзішся ніколі.
Сябры назад з гары звярнулі, Шырокім крокам сціганулі. — Пастой! а там што? — Там — гармата.
— Чаму ж няма пры ёй салдата? — Пытае дзядзька.— Мо старая, А мо фальшывая якая,— He буду спрэчвацца заўзята.— 3 такой гаворкай да гарматы Прыйшлі яны і важна сталі, Гармату доўга разглядалі, Глядзелі ззаду і з бакоў, Аб ёй сказалі колькі слоў.
Калёсы дзядзька разглядае I бліжай-бліжай падступае, Хацеў яе яшчэ пагладзіць. — Ой, не чапай, a то рассадзіць! Няхай яна, брат, лепей спрахне!
Зачэпіш, падлу, ды як гахне!
I вочы высмаліць, і кішкі Шпурне, глядзі, аж на Лукішкі. О, з ёю, брат, такія штукі! — Спужаўся дзядзька, борзда рукі Рвануў назад, як ад гадзюкі, Ды так, што Грышка стаў смяяцца. — Хадзем, брат, лепей сілкавацца!
XXX
Смерць Міхала
аанец... Як проста гэта слова I мнагазначна, заўжды нова!
Як часта мы пад крыжам мукі У тамленні духу ўзносім рукі I вочы, поўныя гарэння, I прагнем мігу вызвалення! Шчаслівы міг, бо палі путы! Канец — і нейкі круг замкнуты У небьіццё ідзе і гіне, Каб месца іншай даць часіне; I вера ў той канец няўхільны Знішчае тлен гнілы, магільны.
Канец!.. Як многа разважання I засмучонага пытання
У гэтым простым, страшным слове Пры іншым з’явішчы і ўмове, Калі астатняю мяжою Канец кладзецца між табою I тым, што дорага і міла,
Што душу грэла і хіліла I сэрца моцна парывала, Як гімн у вуснах перавала, Калі змутнелаю вадою, Дзе сонца цешыцца сабою, Шуміць ён вольны і імкненны I гучна-звонны й бела-пенны!
I ты, маё апавяданне, Жыцця адбітак, разважання, Нязжыты след прасцяцкай долі, Адвечны водгук праўды, волі, Ўжо бачыш дзень свайго змяркання. I сціхне ліры звон тужлівы, Бо блізак захад той маўклівы, Апошні крок твайго блукання.
I смутна мне: я жыў з табою Адною думкаю, душою, Насіў цябе, як носіць маці Няясны воблік той дзіцяці. Дьі ты, відаць, не ў міг шчаслівы На свет радзілася бурлівы Яшчэ далёкаю вясною За мураванаю сцяною Ў няволі жудаснай астрога, Калі над намі ноч-аблога Навісла цемраю густою I гнула цяжкаю пятою, Як неадхільная навала, Усё, што жыцце асвятляла. Ды ноч мінулася памалу Ў агульным жыцця перавалу, А там дарога, зноў дарога, Разлука з краем і трывога I паднявольнае блуканне
КНІГІ ОНЛАЙН
