КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
праніклі па шляху Пскоў — Рыга і што культ св. Георгія быў асабліва развіты на паўночным захадзе ўсходнеславянскіх зямель менавіта ў тыя стагоддзі. За межамі Латвіі падвескі знойдзены ў Смаленску, Ноўгарадзе, Разані і на Беларскім Панямонні. Усё гэта сведчыць, што і Пагоня, і маскоўскі “Ездец” з Герогіем Пераможцам маюць агульныя вытокі і першапачаткова мала адрозніваліся. Поруч з тым няма падстаў казаць пра маскоўскі ўплыў на герб Вялікага княства Літоўскага. Аднак слушна прызнаць, што пераасэнсаванне конніка і святога Юрыя сталася пазней, пасля ўвядзення хрысціянства. У язычнікаў святому Юрыяю быў папярэднік. Устанавіць яго магчыма, апіраючыся на этнаграфічныя назіранні і старадаўнія пісьмовыя сведчанні. Дзень святога Юрыя (Георгія) хрысціяне святкуюць 23 красавіка. Даследчыкі паганства мяркуюць, што царква часта “нейтралізавала” святы ў гонар язычніцкіх багоў, дастасоўваючы да тых дзён святы блізкіх па функцыях хрысціянскіх святых. Паводле апісання першай паловы XIX ст.. 27 касавіка ў беларусаў святкаваўся дзень Ярылы. Уяўляўся Ярыла ў белай адзежыне, босы, з чалавечай галавой у правай руцэ і жытнёвымі каласамі — у левай, у вянку з палявых кветак, на белым кані<7>. В.Іваноў і У.Топараў звяртаюць увагу на сугучча і семантычнае падабенства слоў з коранем *jar — і *jur—, што спрыяла верагоднаму збліжэнню Ярылы з Юрыем. Гэта вынікае пры супастаўленні каленадара абрадаў: 23 красавіка — дзень святога Юрыя, 27 — Ярылы. Тут трэба ўлічваць і такі гістарычны факт, што хрысціянскае імя Яраслава Мудрага было Георгій, і, значыць, пацвярджаецца актуальнасць ураўнення Яр —: Гергія (Юрый). Яраслаў Мудры заснаваў горад Юр’еў, на манетах і пячатцы гэтага князя ёсць выява сятога Юрыя. У іншых князёў славянскае імя Яраслаў таксама спалучалася з хрысціянскім — Георгій. Праславянскі характар культу язычніцкага божышча, імя кога ўтворана ад корня *jar —, выяўляецца ў звестках пра Яравіта, бога ўрадлівасці ў балтыйскіх славян<8>. Даўнія нямецкія аўтары (XII ст.) атаясамлівалі Яравіта з рымскім богам вайны Марсам, бо ў час вайны залаты шчыт Яравіта неслі наперадзе войска. Цікава, што на наўгародскім абразе пачатку XV ст. "Чудо Георгія о змне” святы трымае шчыт з выяваю сонца ў выглядзе чалавечага твару ў фас. Н^каторыя даследчыкі бачаць тут далейшае развіццё вобраза Ярылы як сонечнага божышча, з чым суадносіцца і паведамленне пра шчыт Яравіта. Дзень Яравіта святкаваўся 15 красавіка, што пры неабходных папраўках на змяненні ў календары супадае з Юр’евым днём 23 красавіка. Залаты колер шчыта Яравіта можна супаставіць з белым колерам адзення Ярылы. На думку даследчыкаў балта-славянскай міфалогіі В.Іванова і У.Топарава, функцыі і атрыбуты Яравіта згодныя з звесткамі пра Ялылу, так і з значэннямі асноўнага міфа, ператварэннем якога з’яўляецца Ярыла, — воінская функцыя. Істотна, што Яравіт уваходзіць у склад чатырохчленнай сістэмы ў балтыйскіх славян, а гэта супастаўляецца з чатырма Пяркунасамі і балтаў. На аснове вывучэнння значнага матэрыялу гэтыя даследчыкі прыйшлі да вываду, што святы Георгій—Юры суадносіўся ў славян з абодвума героямі асноўнага міфа — з Перуном і Вялесам, а таксама з божышчам у выглядзе Яравіта і Свентавіта ў балтыйскіх славян<9>. У адным з рукапісаў XV ст. значыцца формула "Перунь есть MHori»”. Гэта трэба разумець так, што Пярун мае шмат іпастасяў. Дык іпастассю, своеасаблівым эпітэтам Перуна, мог быць Ярыла. Паводле шэрагу крыніц, дзень Перуна святкаваўся 20 ліпеня — пазней Іллёў дзень. У гэты дзень язычнікі прыносілі крывавыя ахвяры. У летапісе сказана, што ў 983 годзе за тыдзень да Пернунова дня ў Кіеве пачалі рыхтавацца да ахвярапрынашэння: “Мечем жребнй на отрака і девнцю...<10>” Ахвярапрынашэнне дзяўчыны дае падставы думаць пра магчымую сувязь свята з жаночай пладароднасцю. Ілля ўшаноўваўся як заступнік іпчасця ў каханні, і святкаванне Іллёва дня ва ўсходніх славян суправаджалася разгулам і пацехамі моладзі<11>. Паказальна, што дзень Ярылы (канец красавіка) святкаваўся пазней за Перуноў дзень прыблізна на дзевяць месяцаў (працягласць цяжарнасці). Можна меркаваць, што ва ўяўленні язычнікаў свята Перуна лічылася днём сакральнага зачацця, праз дзевяць месяцаў пасля якога нараджаецца Ярыла. Значыць, Ярыла быў альбо сынам Перуна, альбо адной з яго іпастасяў, што тлумачыць частковае супадзенне воінскіх функцый Перуна і Ярылы (пазнейшага свята Юрыя). Разгляд жа функцый пладароднасці ў Ярылы — тэма самастойнай гаворкі. Сярод шматлікіх эпіэтаў Перуна ці мясцовых абазначэнняў Ярылы ў племяпнную эпоху на асобных тэрыторях маглі ўзнікнуць лакальныя імёны. Зыходзячы з аналізу легенды пра Святога Меркурыя Смаленскага беларускі гісторык В.Ластоўскі ў сваёй “Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі” прапанаваў гіпотэзу, вартую ўвагі. Паводле яе, у аснове смаленскай легенды збярогся вельмі даўні народны міф пра маладое вяснове сонца, якое ў асобе ярага Грамавіка пабівае агіднага велікана — духа цемры і холаду. А што да імя Меркурый, то яно, праўдападобна, падменена ў хрысціянскія часы. Аснова м..р імён Іллі Мурамца і Меркурыя дазваляе меркаваць, іпто абодва яны маскіруюць сабой язычніцкае імя з падрбнай асновай або эпітэт бога Грамавіка. Імя Мурамца — Ілля дае просты адказ таму што ўсе атрыбуты Перуна народ пад уплывам духавенства перанёс на святога Іллю. В.Ластоўскі сцвярджае, што святы Меркурый як народны герой племенного аб’яднання крывічоў быў прататыпам выяў на дзяржаўных пачатках і сцягах<12>. Дадамо, што, на. думку некаторых фалькларыстаў, Мурамец позняе найменне, якое трансфармавалася з болып ранняга, што паходзіла ад на.звы горада Мораўскага на Чарнігаўшчыне. У адным з лістоў беларускага аўтара XVI ст., Філона Кміты-Чарнабыльскага, замест Іллі М <імца згадваецца “Ілья Муравленін”. Сакральнае паходжанне Пагоні вынікае і з такога элемента, як шасціканцовы крыж на шчыце конніка. На шэрагу ранніх выяў, дзе конь скача ўправа гэты крыж прасачыць не ўдаецца, бо не бачны шчыт, які прывешваўся з левага боку. Як вядома, крыж на шчыце Пагоні мае дзве папярочкі аднолькавай даўжыні. Па традыцы, якая ідзе хутчэй за ўсё з беларускага адраджэнцкага руху пачатку XX ст., такі крыж прынята называць Ярылавым. Сучасны літоўскі даследчык Э.Рымша паказвае, што “ужо Ў 1388 г. на пячатках Ягайлы на шчыце ў конніка з’яўляецца шасціканцовы крыж з больш доўгай ніжняй папярочкай<13>”. Аднак варта заўважыць, што на згаданай пячатцы Ягайлы на шчыце адлюстраваны шасціканцовы крыж з дзвюма аднолькавымі папярочкамі<14>. Малюнак, падобны на Пагоню, ёсць сярод фрэсак капліцы св.Тройцы ў Любліне, якія створаны ўсходнеславянскімі майстрамі з Вялікага княства Літоўскага ў 1418 годзе. На фрэсцы — Ягайла, які скача на белым кані. У крыжа на шчыце болып кароткая верхняя папярочка<15>. Крыжы такога тыпу называліся патрыяршынымі. Археолаг М. Ткачоў мяркуе, што крыж Пагоні паходзіць з славутага крыжа Ефрасіні Полацкай (XII ст.), які таксама трэба аднесці да крыжоў патрыяршага тыпу. Выявы такіх крыжоў, толькі з “працвілой” асновай, вядомы на віслай свянцовай пячатцы з старажытнага Ваўкавыска<16>, на металічнай манетнападобнай падвесцы з курганоў славенаў наўгародскіх<17> і на знаходках з іншых мясцінаў. Зусім верагодна,’ што ў перыяд так званага дваяверства, калі хрысціянства суіснавала з паганствам, здаралася блытаніна ў адлюстраванні форм крыжоў, бо некаторыя іх віды ўзыходзілі да часоў дахрысціянскай першабытнасці як магічныя сімвалы. Лагічна дапусціць, што і з прняццем каталіцызму ў Вялікім княстве Літоўскім пры Ягайле напачатку рабіліся спробы надаць крыжу на шчыце Пагоні больш хрысціянізаваны выгляд. Тым не менш пазней канчаткова замацаваўся крыж з папярочкамі аднолькавай даўжыні. Перамога гэтай тэндэнцыі был б немагчыма, калі б крыж ■ такой формы не асвячала старажытная традыцыя. Знаходкі апошніх дзесяцігоддзяў падмацоўваюць гэтае сцвярджэнне, прычым сведчаць, што такі крыж звычайна звязаны з беларускай этнічнай тэрыторыяй. У прыватнасці, выява Ярылава крыжа знойдзена аўтарам гэтых радкоў на адным з грубачасаных надмагільных камянёў сярэднявечнага могільніка ля вёскі Жукавічы Свіслацкага раёна. Сярэдневечныя каменныя могільнікі на Гродзеншчыне даследавала нядаўна А.Квяткоўская, і ёй трапляліся надмагільныя камяні з выбітымі крыжамі таго самага тыпу, кожны з якіх абведзены кружочкам. Крыжы месцяцца на адной верыткальнай восі. А.Квятнікоўская разглядае гэтыя выявы як салярныя знакі<18>. Амулет у выглядзе крамянёвага наканечніка кап’я, што ў аправе меднага футарала, адшукаўся пры раскопках Ноўгарада пад жыллём ведзьмака-вешчуна ў пласце пачатку XIV ст. На футарале — крыж. М. Сядова далучае яго да васьміканцовых<19>, але няслушна атаясамліваць гэты крыж з васьміканцовымі праваслаўнымі (пярэчыць само прызначэнне амулета). У верхняй частцы крыжа — дзве прыкладна аднолькавыя папярочкі, а ніжэй ёсць папярочка, пастаўленая коса, і “працвілая” аснова. Хутчэй за ўсё дзве апошнія дэталі мелі дапаможнае значэнне, а верхнюю частку выпадае лічыць Ярылавым крыжам. М.Сядова з поўным правам адносіць крамянёвы наканечнік да "громавых стрэлаў”, ушанаванне якіх добра вядома па матэрлялах этнаграфіі. Дык увесь прадмет, у тым ліку крыж на ім, служылі культу Грамавержца. Яшчэ цікавая акалічнасць. У неглыбокай ямцы каля сцяны вешчуновага жылля ляжалі чатыры дзіцячыя чарапы. Хоць Ноўгарад і за межамі беларускай этнічнай тэрыторыі, аднак трэба мець на ўвазе, што сярод заснавальнікаў гэтага горада былі і крывічы. Яшчэ ў XI ст. полацкія князі, думаюць рускія вучоныя В.Янін і М.Аляшкоўскі, глядзелі на Ноўгарад як на месца, што павінна належыць ім, бо калісьці было тэрыторыяй крывічоў<20>. Асобныя рысы культуры крывічоў маглі захавацца ў Ноўгарадзе і пазней. Пяцікутныя бронзавыя бляшкі ад налобнага вянка, на якіх выбіты шасціканцовыя крыжы з паралельнымі папярочкамі аднолькававай даўжыні, выяўлены пры раскопках жаночага пахаванння ў грунтовым могільніку ў паселішчы Сарай Швянчонскага раёна Літвы. О.Кунцэне, якая даследвала помнік, датуе яго XIII—XIV ст.ст.<21> Разам з іншымі рэчамі ў пахаванні знаходзіўся бронзавы стужачны бранзалет усходнеславянскага паходжання. На свінцовай пломбе або пячатцы драгічынскага тыпу, якая адшукана ў Віцебску, з аднаго боку ёсць выява святога (магчыма, Барыса ці Глеба), а з другога — Ярылаў крыж. Прадмет аналагічны знаходкам XII ст.<22> A paHeft была апублікавана звеатка пра пломбу з Віцебска таксама з шасціканцовым крыжам на адным з бакоў.<23>