Пагоня ў сэрцы — тваім і маім
Анатоль Цітоў
Выдавец: Хата
Памер: 130с.
Мінск 1995
Я не требую замены флага БССР нацнональным — в ролн флага Белорусской Советской Соцналнстнческой Республнкн. Н не буду задвать вопрос, который ставнт корреспондент московского еженедельннка “Собеседннк”, рассуждая о русском бело-снне-красном флаге: “Может лн трехцветный флаг быть нашнм?" Я лнчно подошел бы к проблеме так: “Нмеем лн мы право на этот флаг?” Верны лн мы родному языку н традпцнясм прадедов: Стала лн наша Роднна незавнснмой н демократнческой страной? Н как только мы сможем ответнть на этн вопросы: “Да” над Белоруссней взовьётся нацнональный флаг.
Белчырвона-белы.
Заўвагі
<1> Heanoe К. Флагй государства мйра М.: 1974, с.14.
<2>. Сергёенко ЮТ. локальных особенностях белорусского народного орнамента. — в кн.: Этногенез белорусов. Тезйсы докладов нанаучной конференцйй no проблеме “Этногенез белорусое” (3—6 декабря 1973 г.) Мн.: 1971, с. 185.
<3>. Нванов Вяч. Вс. Цветоеая сймволйка е географйческйх названйях е свете данных тйпологйй (К назеанйю Белоруссйй). — В кн.: Балтослаеянскйе йсследователй. 1980. М.: 1981. с. 166.
<4>. Чамярыцкі ВА. Штыхаў Г.В. “ П агоня’’. БелСЭ. т. VII. Мн.: 1973, с. 595; Ткачев М. Н ацйональные сймеолы: народ й йсторйя. Советская Белоруссйя, 1989, 11, 12 октября; Цітоў А. Дык хто ён. “збойны рыцар на кані”? — Літаратура і мастацтва, 1987, 18 дек.; Зайкоўскі Э. Сакральныя вытокі герба Пагоня. — мастацтеа Беларусй, 1990, № 10 і інш.
<5>. Zigas V. Raitelis numizmatikoje. Mokslas ir gyvenimas, 1990? № 12. p. 3.
<6>. Зайковскйй 3. Указ. соч., c. 71.
<7>. Muzeum Narodowe w Warszawie. W-wa: Arkady, 1984.
<8>. Kosztyla Z. Dzieje Szwadronu ulanow tatarskich. — Bialostocczyzna, 1986, № 4. S. 11—15.
<9>. Ryssocki St., Kuczynski SK„ Wikkaume J. God bo, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejow. W-wa. 1970. S. 155, 178.
<10>. Однако cmoum заметйть, что e ceoe время хоругвь Велйкого княства Лйтовского была "лазурной мастй", на одной ее стороне было йзображенйе “Погонй", на другой — св. Стаішслаеа. Об этом пйшет йзвестный йсторйк Александр Гваньшш в своей “Хронйке ееропейской Сарматйй"
(1578).
<11>. Нванов К. Указ. сач., с. 41.
< 12>. Цітоў А. У цені двухгаловага арла. — Спадчына. 1989. “№ 2.
< 13>. Rimsa Е„ Rudis G. Tautines veliavos spalvos. — Komjaunimo tiesa, 1988. 9 йюля.
< 14>. Гоман: 1917, 12 окт.
< 15>. Мйнская газета, 1917, 13 марта; Весгтшк Мйнского губ. комйсара, 1917, 11 марта.
< 16>. Турук Ф. Белорусское дейженйе. М.: 1921. с. 91.
< 17>. Рйжскйй лйтературный музей, № 23175 Rai R 82/1. перевод. М. Сантса й О.Чйжоеа.
< 18>. Крывіч, 1927, № 12.
< 19>. Звязда. 1989, 7 йюня.
< 20>. Васільеў Я., Камінскі М. Як ствараўся герб БССР. Маладосць, 1970. № 1.
< 21>. Баброеіч Л., Шпілеўскі В.. Грынблат М.. Ляўданскі А. "Навука” на службе нацдэмаўскай контррэелюцыі. Этнаграфія. Музэйная cnpaea. Т. I. ч. Ш Мн.: 1931, с. 199.
< 22>. Ткачее М. Нацйональные сймволы: народ йспорйя. — советская белоруссйя. 1989. 12 окт.
< 23>. Дзярновіч А„ Далінскі Э. Сказана яшчэ не ўсё... — Чыреоная змена, 1989, 11 феер.
< 24>. Тюрйн П., Тюрйн М. “Nach wendischen siten" (йз ucmopuu краснобело красной сймволйкй). — Соеетская Латвйя, 1991, 3 сент.
< 25>. Звязда, 1989, 7 йюня.
<26>. Там же.
< 27>. Нванов К. Указ сач., с. 32.
• Неман. 1991 г. № 5.
Беларускамоўны варыянт гэтае працы апублікавала “Звязда”, 1991, 12 красавіка;
а таксама гл. зборнік “3 гісторыяй на ”Вы”.
Мн. 1991г.
Анатоль ЦІТОЎ
Якім быць гербу незалежнай Беларусі?
Пацвярджэнне поўнай незалежнасці нашай рэспублікі і наданне канстытуцыйнай сілы Дэкларацыі аб суверэнітэце вылучыла пытанне аб новым гербе ■— сімвале незалежнай дзяржавы. За апошнія семдзесят гадоў мы карысталіся навязанымі нам трыма палітычнымі сімваламі (1919, 1927, 1937 гг.). Яны адлюстроўвалі тыя задачы, якія пракламаваліся пануючай ідэалогіяй, Нацыя нальна-гістарычная сімволіка знаходзілася або ў заняпадзе, або ўвогуле пад забаронай. Думаецца, чытачы памятаюць тую палеміку, якая адбывалася апошнія два-тры гады, і сумна вядомы Указ П рэзідыума Вярхоўнага Савета БССР 1989 г. аб выкарыстанні сімволікі. Дзеля праўды варта адзначыць, што гэпгы Указ, насуперак волі яго спгваральнікаў, прыцягнуў яшчэ болый прыхільнікаў да старажытных сімвалаў — “Пагоні” і бел-чырвона-белага сцяга.
Але гэтыя спрэчкі ўжо ў далёкім мінулым. Сёння іншы час, які дыктуе неабходнасць адмаўлення ад голых прапагандысцкіх сімвалаў і вяртання да спрадвечнага, які існаваў у памяці і свядомасці народа ўжо звыш тысячы гадоў — да герба “Пагоня”.
Праўда, знойдуцца і зараз скептыкі, якія будуць сцвярджаць, што гэта быццам бы “літоўскі” герб. Давайце разбяромся.
Сімвалы дзяржаўнасці
Азначэнне “літоўскі герб”, або “герб старой Літвы”, мякка кажучы, двухсэнсавае: яго можна разумець гістарычна — як герб Вялікага княства Літоўскага (далей
ВкЛ) і асучаснена — як герб Літвы (што часцей за ўсё і робіцца не толькі шырокімі коламі аматараў, але і прафесіяналаў, — як гісторыкаў, так і геральдыстаў), г. зн. без уліку гістарычнага кантэксту ўзнікнення і ўжывання герба “Пагоня”. Апошняе з’яўляецца, як нам здаецца, неаб’ектыўным. Мы цалкам перакананыя, што названы герб ні ў якім разе не павінен называцца "літоўскім” у сучасным разуменні гэтага тэрміна. Гэты герб мае чыста славянскае паходжанне, у той жа самай ступені, як і герб Масквы — так званы "Георгій Пераможац”. І калі другі мы цалкам адносім да патэнцыялу рускай геральдыкі, то першьі цалкам і поўнасцю належыць беларускай нацыянальнай геральдыцы, а не якойнебудзь іншай. На чым гэта сцвярджэнне грунтуецца? Паспрабуем коратка выказаць асноўныя палажэнні сваёй канцэпцыі.
1) Перш за ўсё трэба мець на ўвазе, што ВкЛ — гэта не літоўска-балцкая дзяржава, а дзяржава ў сваёй аснове славянская. Гэты факт быў падкрэслены яшчэ К.Марксам, які гаварыў пра перыяд феадальнай раздробленасці: “Русь у той час была падзеленая на Маскву і Літву”. Такім чынам, ва Усходняй Еўропе існавалі два цэнтры, што супернічалі за права аб’яднання ўсходнеславянскіх земляў. На першым этапе гэта болей удавалася ВКЛ. У XIV ст. яго тэрыторыя займала плошчу сучаснай Беларусі, Украіны, Літвы (летапіснай Самагіціі, альбо Жмудзі). Усходнія межы яго праходзілі бліз Мажайска, а заходнія — па рацэ Вісле. Праўда, пазней яго тэрыторыя пачынае даволі хутка змяншацца, а ў другой палове XVI ст. ВкЛ крыху перавышае сучасную тэрыторыю БССР, амаль цалкам супадаючы з арэалам беларускай мовы. Дарэчы, апошняя з’яўляецца дзяржанай мовай ВкЛ амаль да канца XVII ст., пасля чаго яе месца ў афіцыяльных працэдурах заняла польская, а з падзелам Рэчы Паспалітай, — расейская (прычым асабліва інтэнсіўна з 20-30-х г. г. XIX ст.).
У гэтай сувязі вельмі цікавым уяўляецца сведчанне польскага гісторыка другой паловы XVI ст. Мацея Стрыйкоўскага, які пісаў пра славянскія народы: “Русічы ды іншыя рускія народы імя і назву сваю маюць, усе славянскай мовай карыстаюцца і ўсё ёсць хрысціянамі. Адпаведна абраду (веравызнанню. — А.Ц.) ёсць вялікая частка грэцкіх — як Масква, Беларусічы, Балгары, Баснякі, Літоўцы, Сербы і г. д. Другія ў адпаведнасці з навукай рымскага святога касцёлу — як Палякі, Мазуры, Чэхі, Мараўцы, Харваты, Далматцы... ды іншых шмат народаў карыстаюцца славянскай рускай мовай”. Як бачым, тэрмін “літоўцы” у гэтым урыўку ўжываецца для праваслаўнага насельніцтва, у той час як вядома, што
сучасныя літоўцы пераходзілі з паганства ў каталіцызм, мінаючы праваслаўе, і гэты працэс праходзіў крыху пазней. У той жа час, калі праходзілі ўрачыстасці, прысвечаныя 1000-годдзю хрышчэння Русі, святкавалася 600-годдзе хрышчэння Літвы (у сучасным сэнсе слова).
Варта таксама адзначыць, што яшчэ ў XIX ст. тэрыторыя “Літвы уключала ў сябе губерні: Гродзенскую, Мінскую і Віленскую, а беларускімі губернямі лічыліся
Віцебская, Магілёўская і Смаленская.
Такім чынам, гісторыка-геаграфічная прывязка амаль
цалкам (за выключэннем паўднёвых раёнаў сучаснай
Літвы) выключае з тэрыторыі ВкЛ сучасную Літву (летапісную Жмудзь, або Самагіцію).
2) Як паказвае аналіз геральдычных дадзеных у спалучэнні з дадзенымі гістарычнай геаграфіі — толькі ваяводствы былога ВКЛ, альбо большая частка з іх, што знаходзяцца ў межах сучаснай Беларусі, маюць на сваіх гербах выяву класічнай “Пагоні”.
Іншыя ваяводствы альбо іншыя адміністратыўныя адзінкі, як, напрыклад, былое, раней незалежнае ад ВКЛ Жмудскае княства (што складае зараз асноўную тэрыторыю сучаснай Літоўскай рэспублікі) карысталася сваім традыцыйным гербам: у чырвоным полі чорны мядзведзь у срэбным аброжку, які стаіць на задніх лапах. У гэтай сувязі хочацца прывесці радкі, напісаныя ураджэнцам Навагрудчыны, геніем польскай паэзіі Адамам Міцкевічам. У сваёй бессмяротнай паэме "Пан Тадэвуш” (дзея якой адбываецца ў родных яму мясцінах у пачатку XIX ст.), гаворачы вуснамі аднаго са сваіх персанажаў аб надыходзячай вайне Расіі з Напалеонам, ён пісаў:
“Хай заржэ тут Пагоня,
На Жмудзі хай мядзведзь зараве”.
Думаецца, што ў сваіх творах А.Міцкевіч абапіраўся на жывую яшчэ тады геральдычную традыцыю і на гістарычную памяць сваіх сучаснікаў і землякоў.
3) Хочацца адзначыць, што за ўвесь час існавання ВКЛ, а пазней Рэчы Паспалітай, тытул вярхоўнай асобы, агульнай як для ВКЛ, так і для кароны Польскай, гучаў прыкладна гэтак: “Кароль Польскі, Вялікі князь Літоўскі, Рускі (маецца на ўвазе тэрыторыя сучаснай Львоўшчыны Рускага ваяводства. — А.Ц.) Прускі, Жамойцкі і г. д. Такім чынам, Жмудзь фігуруе ў тытуле асобна ад ВЙЛ, а Беларусь увогуле не згадваецца, хаця якраз на яе тэрыторыі і знаходзілася ВКЛ. Адмаўленне ад тэрміна ’’Беларусь” у XVI ст. і больш позніх стагоддзях было вымушанай мерай, таму што ў гэты час назва “Белая Русь” поруч з "Малой Руссю” з’яўляецца ў тытулах маскоўскіх цароў. Дзеля таго, каб не ствараць прэцэдэнту з чыста палітычных меркаванняў абедзве Русі
інтэнсіўна замяняюцца тэрмінамі: “ВКЛ” (радзей у
афіцыйных дакументах і часцей у рускім побыце —
Літва) і “Украйна” (Украіна), прычым апошні нават сустракаецца ў дачыненні да тэрыторыі крайняга ўсходу Беларусі.
4) Ваяводскія вайсковыя харугвы (сцягі) ВКЛ, як правіла, нясуць на сабе герб "Пагоня”, за выключэннем адно толькі Жмудзі, дзе гэты герб прадстаўлены ў дамінуючым становішчы, а жмудскі мядзведзь — у падначаленым, таму што гэтае княства было падпарадкаванае і ўключанае ў склад ВкЛ. Амаль падобная сітуацыя назіраецца і з вайсковай харугвай Падляшскага ваяводства (Падляшша — заходняя частка ВКЛ, якая была анексіравана Каронай Польскай у 1569 г.). Толькі тут “Пагоня” знаходзіцца ў падпарадкаваным становішчы, a белы польскі арол — у дамінуючым.
КНІГІ ОНЛАЙН
