КНІГІ ОНЛАЙН

Паўстанне 1863-1864 гг. у Польшчы, Беларусі, Літве і Украіне

гісторыя і памяць

Выдавец: Беларуская навука

Памер: 427с.

Мінск 2014

120.6 МБ

Житель Виленского уезда, мещанин, фельдшер Хаим Фридман снабжал продуктами повстанческий отряд Егорова [12, с. 578]. Варшавский мещанин Шимон Юнгер, 1836 года рождения, в октябре 1862 г. совместно с А. Коном открыл в Виль­но магазин сельскохозяйственных орудий. Во время восста­ния он стал в Вильно повстанческим комиссаром полицейского квартала. 11 августа 1863 г. Юнгер был арестован и сослан на каторгу [12, с. 582].
11 сентября 1863 г. крестьянин д. Зельзин Волковысского уезда К. А. Ковальский давал показания пружанскому военно­му начальнику майору Кремеру о снабжении повстанческих отрядов Врублевского и Млотка. [13, л. 16]. По этому делу был допрошен казенный крестьянин М. И. Бушко, служивший при дворе имения Козерацкого. 22 августа 1863 г. он показал, что продовольствие повстанцам доставлялось им из имения Рудавец. Все это делалось по распоряжению помещика Козерацкого, молоко же, масло, сыр доставлял еврей Шмуйло со своей сес­трой [12, с. 384].
Одним из источников информации об участии литовских евреев в восстании можно считать журнал «Колокол», который издавал А. И. Герцен. В июне 1863 г. в нем было помещено об­ширное донесение о ходе восстания в Литве, озаглавленное «Из письма литвина от 8 мая 1863 г.». Автор письма подробно опи­сывал успешный ход восстания, особо выделяя отряд Доленги: «Восстание в Литве и Самогитии постоянно увеличивается <„.> крестьяне с каждым днем принимают более искреннее участие в восстании, духовенство совершенно ему предано, евреи спо­собствуют ему, хотя пассивно...» [14, л. 165].
Но факты свидетельствуют, что литовские евреи способ­ствовали восстанию не только пассивно. Исследователь Я. Шацкин, кроме десятков литовских евреев, указанных в брошюре Бертольда Мервина, называет следующие фамилии:
1.	Шапиро аптекарь из Ковно. В 1862 г. был избран губерн­ским начальником «жандармов». После своего избрания, он по­слал корреспонденцию а «Польскую газету», в которой писал, что стены ратуши в Ковно никогда не видали подобного случая: он, еврей, один из директоров польского шляхетского клуба. Судьба его неизвестна.
2.	Шауль Кинкулькин известный виленский букинист. Друг польского поэта Сырокомли (Людвика Кондратовича), ко­торый его увековечил в известном своем стихотворении «Księgarz uliczny». За участие в восстании просидел более года в виленской тюрьме. Кинкулькин способствовал распростране­нию польских революционных изданий в Литве.
3.	Зорух Шепсес виленский букинист. Хотя он активного участия в восстании не принимал, но благодаря ему тысячи не­легальных изданий распространялись по всей Литве. Он посе­щал арестованных в тюрьмах, помогал, чем мог [3, с. 30-31].
Однажды по случаю еврейских праздников к генерал-губер­натору М. Н. Муравьеву были вызваны представители вилен­ской еврейской общины. И тогда он разнес евреев за то, что они стоят на стороне бунтовщиков и угрожал наложить 20 % вместо 10 % на их доходы и дома, если они не перестанут поддерживать восставших поляков [6, с. 261].
В заключении невольно возникает вопрос: «Сколько же бе­лорусских и литовских евреев участвовало в восстании 1863— 1864 гг.?». Ответить на него непросто. Состояние историографии на сегодняшний день не дает возможности установить точную численность белорусских и литовских евреев, которые при­няли участие в подготовке и ходе восстания 1863-1864 гг. Ис­следователям предстоит продолжить поиски новых источников в первую очередь на польском и литовском языках. Тем не менее у нас есть основание утверждать, что сотни евреев Польши и Га­лиции приняли активное участие в восстании. Что же касается белорусских и литовских евреев, то известные на данном эта­пе источники позволяют говорить о десятках тех, к кому можно применить термин «активное участие».
Литература
1.	Сидоров, А. А. Польское восстание 1863 года. Исторический очерк / А. А. Сидоров. СПб: Изд-во Н. П. Карбасникова, 1903 256 с.
2.	Гессен, Ю. История еврейского народа в России / Ю. Гессен. М.; Иеру­салим: Ев. ун-т в Москве, 1993. 236 с.
3.	Шацкин, Я. А. К истории участія евреев в польском возстаній 1863 г. / Я. А. Шацкин // Еврейская старина. Т. VIII. Петроград, 1915. С. 29-37.
4.	Розенштадт, Б. Еврейскія жертвы в польскомь возстаній 1863 года. Историческая справка / Б. Розенштадт И Еврейская старина. 1913. Год V. Вып. IV (октябрь декабрь). С. 485-492.
5.	Черевин, А. П. Воспоминания / А. П. Черевин Кострома, 1920. 76 с.
6.	Драницын, С. Н. Польское восстание 1863 г. и его классовая сущность / С. Н. Драницын Л.: Гос. соц-экон. изд-во, 1937 302 с.
7.	Очерки мятежного движения в Могилевской губернии в 1863 году. Вильна: тип. А. К. Киркора, 1865. 134 с.
8.	1863 г. на Міншчыне (Материалы отдела III отделения собственной Его Императорского Величества Канцелярии) / Инбелкульт. Польский отдел. Историческая комиссия: собр. и обработ. Я. Витковский, О. Яневич, Л. Лех. Минск: Инбелкульт, 1927. Вып. 1. 216 с.
9.	Гостев, А. П. Кронон. Летопись города на Немане (1116-1990) / А. П. Го­стев, В. В. Швед Гродно: Пергамент, 1993. 320 с.
10.	Буднік, I. Да падзеяў 1863-1864 гадоў на Гарадзеншчыне / I. Буднік. Гродна: ЮрСаПрынт, 2013 108 с.
11.	Государственный исторический архив Литвы. Фонд 1428. Оп. 2. Д. 90.-Ч. 3.
12.	Восстание в Литве и Белоруссии, 1863-1864 гг. Материалы и докумен­ты / редкол.: В. Дьяков [и др.] М.: Наука, 1965. 586 с.
13.	Национальный исторический архив Беларуси в г. Гродно. Фонд 1. Оп. 34.-Д. 636.
14.	«Колокол». 1863 10 июня.
Рэзюмэ
Э. Р. ЮФЕ
ДА ПЫТАННЯ АБ УДЗЕЛЕ БЕЛАРУСКІХ IЛІТОЎСКІХ ЯЎРЭЯЎ У ПАЎСТАННІ 1863-1864 гг.
Разглядаецца адна з «белых плямаў» у гісторыі паўстання 1863-1864 гг. пытанню аб удзеле ў ім беларускіх і літоўскіх яўрэяў. Пры напісанні гэтага артыкула выкарыстаны фонды Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ў г. Гродне, Дзяржаўнага гістарычнага архіва Літвы ў Вільнюсе, зборнікі дакументаў і матэрыялаў, мемуарная літаратура, крыніцы, выдадзеныя ў Расійскай імперыі, Савецкім Саюзе і Рэспубліцы Беларусь у ХІХ-ХХІ стагоддзях.
Summary
E. IOFFE
TO THE QUESTION OF BELARUSIAN AND LITHUANIAN JEWS PARTICIPATION IN THE REVOLT OF 1863-1864
The article is devoted to one of the «white spots» in the history of the revolt of 1863-1864 on the participation there Belarusian and Lithuanian Jews. While writing the article we used the funds of the National Historical Archives of Belarus in Grodno, the State Historical Archive in Vilnius, Lithuania, collections of docu­ments and materials memoirs, sources published in the Russian Empire, the Soviet Union and the Republic of Belarus in the XIX-XX1 centuries.
Паступіў у рэдакцыю 04.12.2013
УДК 94(476)»1863/1864»: 94(47б)«1917/1918»
Р. Р. ЛАЗЬКО
УДЗЕЛ БЕЛАРУСКАГА СЯЛЯНСТВА Ў ПАЎСТАННІ1863 г.
ЯК ПАЧАТАК ЯГО ПАЛІТЫЧНАЙ МАДЭРНІЗАЦЫІ
У выніку інтэнсіўнага вывучэння праблематыкі паўстання ў 1960-я гг., стымуляванага стагоддзем гэтай падзеі, у беларускай гістарыяграфіі склалася ўяўленне аб значным удзеле сялян у паўстанні каля 18 % ад агульнай колькасці паўстанцаў. Прыводзіліся і абсалютныя лічбы сялян-паўстанцаў, хоць і няпоўныя, выведзеныя на аснове аналізу дакументаў следства ад 640 чалавек па саслоўным крытэрыі да 828 па класавым. Пры гэтым на дзве заходнія губерні Гродзенскую і Віленскую прыйшлося 61 % усіх сялян удзельнікаў паўстання [1, с. 432433; 2, с. 236, 240]. Пазнейшыя даследаванні даюць больш высокія агульныя лічбы ўдзельнікаў паўстання, але звесткі аб уд­зеле сялян у ім істотна не змяніліся.
У апошнія гады цікавасць беларускіх гісторыкаў да вы­вучэння ўдзелу сялян у паўстанні знізілася [гл., напр., 9]. У літаратуры пачынае пераважаць фармальны падыход да праблемы, які выяўляецца ў тым, што лічбы ўдзелу сялян у паўстанні ацэньваюцца павярхоўна, у адрыве ад гістарычнага кантэксту. «Асноўная маса сялянства не падтрымала паўстанне», канстатуюць аўтары капітальнага даследавання гісторыі сялянства Беларусі [4, с. 78]. Беларускія даследчыкі з Польшчы А. Латышонак і Я. Мірановіч заяўляюць, што «сяляне паўсюдна выступілі на баку ўладаў», хоць тут жа прызнаюць значны ўдзел сялян Гарадзеншчыны ў паўстанні [12, с. 85].
У такой сітуацыі асобныя аўтары, насуперак прыведзеным у навуковай літаратуры фактам, пашыраюць сцвярджэнне аб адсутнасці падтрымкі паўстання і на «гарадскія нізы, інтэлі-
генцыю» на ўсіх, каго адпаведна з марксісцкай традыцыяй неабходна адносіць да народу. Гэта выдумка спатрэбілася для абгрунтавання высновы, што паўстанне 1863 г., як і папярэднія, не мела для Беларусі вызваленчага характару i не абвяргае выказанага гэтымі ж аўтарамі тэзіса аб тым, што «ўваходжанне беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі было адзіным выратаваннем беларускай народнасці ад знішчэння яе палякамі...» [15, с. 214].
Нават тэты кароткі агляд існуючых у гістарыяграфіі ацэнак паўстання дазваляе зразумець неабходнасць вярнуцца да асэнсавання ўдзелу ў ім беларускага сялянства у той час найбольш масавай і значнай часткі беларускага народа. Гэта неабходна як дзеля таго, каб лепш зразумець характар паўстання, так i для рашэння іншай навуковай заданы, першаснай у адносінах да толькі што названай. Ёю з’яўляецца фарміраванне больш дакладных навуковых уяўленняў аб той стадыі, на якой знаходзіўся беларускі этнас у працэсе пераходу ад традыцыйнай да мадэрнізаванай супольнасці, а значыць, і ў працэсе свайго нацыятварэння. Такім чынам, каб садзейнічаць рашэнню першай заданы, неабходна, на нашу думку, падпарадкаваць яе рашэнню другой, што патрабуе змены акцэнтаў у пытанні аб удзеле сялян у паўстанні. Менавіта, чаму вядомая даследчыкам ужо на працягу каля паловы стагоддзя абсалютная i працэнтная колькасць сялян-паўстанцаў лічыцца сёння невялікай, нязначнай? Адпаведна з якімі крытэрыямі ўстаноўленыя лічбы невялікія? Напомнім, яны выведзены шляхам параўнання колькасці сялян удзельнікаў паўстання з агульнай колькасцю сялянскага насельніцтва мужчынскага пола. Толькі прафесар Латышонак прымяняе іншы крытэрый параўноўвае масавасць усіх трох паўстанняў, што адбыліся з часу Касцюшкі, і заключае, што ў паўстанні 1863 г. яна была найменшай [12, с. 85].
Адносна абодвух прыведзеных параўнанняў заўважым, што іх аўтары недастаткова ўлічваюць канкрэтна-гістарычную сітуацыю, у якой сялянам даводзілася рабіць свой выбар на карысць удзелу або няўдзелу ў паўстанні. Пры гэтым параўнанне з сітуацыяй 1830 г. наогул некарэктнае, паколькі тая сітуацыя была прынцыпова іншай. Тады патэнцыяльныя ўдзельнікі паўстання