Раяль з адламаным вечкам
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 526с.
Мінск 2016
— Няўжо ён?..
— Ці ж я, дзеткі, не ведаю.
Маладзіца як сама не свая паднялася з лавы, але ўчула, што слабеюць ногі і ўсё халадзее і дрыжыць у грудзях, і села. Няўжо гэта праўда? Няўжо ён служыць у паліцыі і страляе людзей?.. Няўжо праўда? Няўжо яна не здурэла?.. Яна заплюшчыла вочы і ўчула, як цяжкая гарачыня з шумам хлынула ў галаву. I ёй убачылася, як усе яны, у чорным, гналі пазаўчора людзей, гналі ў тыя вялікія ямы за вакзалам, дзе некалі капалі гліну... Яна якраз выйшла з хаты,— толькі зашарэла на дзень,— і, можа, з гадзіну прастаяла, стаіўшыся за плотам; у ямах пачалі глухавата, без ляску,
усё роўна як пад зямлёю, страляць, а потым нехта нема крычаў — і яна не вытрымала гэтага енку, уцякла ў хату.
Маладзіца зноў сабралася ўстаць з лавы: але нейкая здранцвеласць і слабасць наваліліся на яе. Божа, як ён трапіў у паліцыю? Чаму ніколі не паказваўся дадому? Няўжо праўда, што ён прыстае да кабеты?.. Няўжо ён такі гадкі?.. Яму наўме другія, а яна, дурная, чакала яго дадому...
Першым у хату ўвайшоў сухарлявы — аглядаючы маладзіцу і дзяцей, паставіў на стол бутэльку, за горлачка выцягнуў з кішэні другую. Услед за ім, прыціскаючы да жывата кансервы, усунуўся чарнамазы і раптам прыстакнуў каля парога, сумеўшыся,— бляшанка кансерваў грукнулася на падлогу і пакацілася пад лаву.
— А ты чаго тут? — ён насупіўся і ледзьве пашавяліў губамі.
— Таго, чаго і ты.— Маладзіца глядзела недзе сабе пад ногі і не падняла галавы.
Ён хмыкнуў, крыва ўсміхнуўшыся, нагнуўся, каб падняць бляшанку кансерваў, і сказаў сухарляваму:
— Гэта ж во — мая жонка.
— Можа, і дзеці твае? — зарагатаў сухарлявы.
— Клопат вам — дзеці.— Старая падышла да стала і згрэбла ў далонь крошкі.
— Тваё дзела — старана. He кукуй! — Сухарлявы пакасіўся на маці і паставіў на стол другую бутэльку.
— Я ўжо адкукавала сваё... Пара і свой розум нажыць.— Старая тыцнулася да дзвярэй, але вярнулася, узяла даёнку і выйшла з хаты.
— Цётачка, я сама падаю,— маладзіца паднялася з лавы.
— А ты куды? — Чарнамазы вылажыў кансервы на стол і заступіў ёй дарогу.— I расказаць не хочаш, як жыла?..
— А хіба цябе абыходзіць,— маладзіца ўчула, што ў яе знайшлася сіла, мусіць, ад злосці.
— Во і сын, відаць, забыўся, што ў яго бацька ёсць? — Ён паверх яе галавы глядзеў на дзяцей,— А гэта чый яшчэ?
— Мой.
— Як?
— Знайшла.
— Можа, дзе якога жыдка?
— А табе што?
— Можа, прыйдзецца ўцякаць — нашто чужое дзіця...
Дзеці, стаіўшыся, глядзелі на яго, большы зыркаў спадылба і хаваў вочы — саромеўся: пэўна, пазнаваў бацьку.
— Куды і нашто мне ўцякаць? — спытала яна і падняла галаву: вочы ў яго былі чырванаватыя і асалавелыя, твар нездароўчы, азызлаваты. «Ён тут п’е, прыстае да другіх... I, можа, сёння ехаў да тае...» — падумалася ёй.
— А ты думаеш, мне даруюць? — Ад яго пахла едкім, усё роўна як авечым, потам і перагарам.
— Калі вінаваты, то не,— яна адвярнула ад яго галаву.
— Я ў пляну быў... Ды нават за тое, што я ў гэтай форме.
— Відаць, як цябе трымаюць, што нават дадому не прыходзіш...
— He хацеў паказвацца.
— Вядома: тут можна вытвараць, што хочаш. Балазе чужыя людзі, не ведаюць...
— А ты хацела б, каб я жывы не астаўся?
— Вып’ем, га,— сухарлявы трымаў медную конаўку, разліваючы сабе на пальцы самагон.— Вып’ем, і ўсё праясніцца, як божы дзень.
— Садзіся за стол.— Чарнявы ўзяў яе за руку вышэй локця.
— Адчапіся! — Яна вырвала сваю руку.
Чарнявы выпіў і, хукаючы ў далонь, сказаў:
— Налі ёй.
— Я не хачу.
Сухарлявы наліў яшчэ конаўку. Яна адвярнулася. Чарнявы выпіў і не скрывіўся. I асалавеў — неяк скора: вочы ў яго наліліся каламутнасцю і заблішчалі. Ён абняў яе за плечы — ад яго зноў нясло гарэлкаю і нейкім едкім потам.
— Адыдзі, не чапіся! — Яна выкруцілася з яго рук.— Схадзі да тае вунь, што мужыка хацеў застрэліць.
— Туды далекавата. Сёння ты бліжэй,— ён зноў схапіў яе за руку.
7, Зак. 1877
— He прыставай! — Яна хацела вырваць руку, але не здужала.
— Ты глядзі, не падступіцца...— Твар у яго наліўся крывёю.— Вунь колькі байструкоў... А ты думаеш, я не ведаў? Ведаў, таму і не прыйшоў.
Яна ўспомніла, як аднаго разу стараста прывёў нанач нейкага валацугу. Намякаў сам: «Як жа ты адна, маладая, без мужыка? Нябось, збедавалася...» Яна тады плюнула яму ў твар. А потым ён прывёў валацугу. Той і прысунуўся на ложак, як толькі задрамалі дзеці. Але яна не спала — схапілася з пасцелі, трымаючы нагатове сякеру (паклала яе пад падушку, бо як чула, што, пэўна, спатрэбіцца). I ён адступіўся, вярнуўся на лаву, дзе ляжаў, і раптам захроп; прыкінуўся, што спіць, быдта нічога і не было. А раніцою гаварыў, што спаў як забіты, і дзякаваў усё...
Можа, і гэты таксама соваўся да другіх...
— Поскудзь ты! — сказала яна ўголас і пхнула яго Ў грудзі.
Ён пахіснуўся, але ўстояў на нагах:
— Ну-ну, не давай волю рукам!
— А мамачка! — закрычаў меншы, ссоўваючыся з лавы.
Большы сядзеў, адвярнуўшыся, і румзаў.
— Ды што ж тут робіцца!..— Старая ўбегла ў хату, не зачыніўшы за сабою дзвярэй і выплюхваючы з даёнкі малако.
— Тваё дзела — старана! — крыкнуў сухарлявы, выціраючы рукавом губы — гарэлка блішчэла ў яго на барадзе.— Гэта — яго жонка.
— Пабойцеся Бога, што вы робіце, ды пры дзецях шчэ! — Яна схапіла чарнамазага за плячо.
Ён варухнуў плячом і скінуў яе руку.
— He лезь! — ужо раз’юшыўшыся, крыкнуў бялявы і пхнуў, адстараняючы ўбок, маці: тая спатыкнулася, махнуўшы даёнкаю — на падлогу плюхнула і зашумела малако.
Чарнамазы схапіў маладзіцу пад пахі, адарваў ад падлогі і, чырванеючы, наліваючыся крывёю, пхнуў у сені. Яна яшчэ ўбачыла, як, пакаўзнуўшыся ў лужыне малака, упала старая, як з немым крыкам кінуліся да парога дзеці, як сухарлявы, пераняўшы іх, зачыняў дзверы.
— He чапай! Поскудзь ты! — крыкнула яна ўжо яму, мужу, у сенях.
— To во — адгулялася. Цвёрдзенькая...— Ён засопся і выпусціў яе з рук.
— He падыходзь! — сказала яна, схапіўшы капач, што стаяў якраз пры вушаку.
— Кінь, гавару.— Ён расставіў рукі, каб зноў злавіць яе.
— He падыходзь! Дальбог, засяку! — Яна збялела, мяняючыся з твару, і выскачыла з сяней.
Ён выбег за ёю, задыхаючыся і расстаўляючы рукі, каб злавіць яе. 3 надворка яна скіравала на сцежку, ужо адчуваючы, што нейкая спакуса пад’юшчвае яе абярнуцца і секануць яму капачом па твары.
— He лезь да мяне! A то праўда — засяку! — сказала яна не яму, а сабе, баючыся ўжо, што зробіць гэта.
Ён зарагатаў недзе блізка за спіною, і ад яго запахла гарэлкаю і нейкім едкім, як авечым, потам.
Яна абярнулася і ўбачыла яго застылы твар, яго каламутныя, налітыя крывёю вочы, і ёй зрабілася брыдка, што яна любіла яго, сніла і ўсё чакала дадому.
— He чапіся! A то, дальбог, саграшу...— Яна спынілася і раптам спалохалася, што не ўтрывае, не саўладае з сабою і секане яму па гэтым азызлым твары — хай будзе, што будзе.
— Тут жа ўсё відаць... Ідзі туды, во... у жыта,— зашаптаў ён, забягаючы наперад.
«Ой, які ён гадкі! Ды яшчэ... у гэтай пілотцы!..» — падумала яна, адступаючыся. Але ён дагнаў яе, схапіў за плечы і, сцяўшы зубы і наліваючыся ў вачах крывёю, кінуў ніцма на зямлю.
— Пусці, злыдух! — застагнала яна, выкручваючыся з-пад яго, блытаючыся ў жыце і ўсё не выпускаючы капача.
— Нікуды не дзенешся!..— Ён аж захроп ад злосці, злавіўшы яе за руку, сціснуўшы, як жалезам, і сілком цягнучы да сябе.
— Пусці! — крыкнула яна, стаўшы на калені і паднімаю-
чы капач.
Ён поўз да яе, угнуўшы галаву, засланяючыся рукою. Яна размахнулася, на нейкі міг падумаўшы: «Божа, што я раблю?», але салодкая, злая сіла павяла яе руку,— яна аж заплюшчыла вочы, пачуўшы трэск, гэтакі самы, як трашчыць бручка, калі секануць па ёй чым вострым.
Ён ціха і мякка, што мяшок, ткнуўся тварам у зямлю.
Яна падхапілася і выбегла з жыта. Каля брамы азірнулася: з жыта былі відаць толькі ногі.
Яна ўскочыла ў надворак. Каля плота ляжала карова, цяжка ўздыхаючы і жуючы жуйку. Сабака драмаў у цяньку каля бязносае нямецкае машыны. Яна паглядзела на гэтую доўгую чорную машыну, і яе ахапіў страх. Подбегам яна прайшла падворак і ўскочыла ў хату.
Паліцыянт, звесіўшы руку, спаў на ложку,— у ботах, но разутыя яго ногі ляжалі на біле. Перад покуцем, перад счарнелым абразом, дзе сохла жменя зажатага жыта, жагналася старая: «От вшэго злэго выбаў нас, пане! Од гжэху каждэго, од гневу твэго!..» Дзеці, натапыраныя, сцішаныя, глядзелі на яе. У большага на шчацэ блішчала, не засохшы яшчэ, буйная, што гарошына, сляза.
— Ідзём, дзеткі. Ідзём...— маладзіца схапіла меншага за руку.
На ложку захроп і перавярнуўся на другі бок сухарлявы паліцыянт, ногі яго з’ехалі з біла на радзюжку.
Старая азірнулася:
— А куды ж вы? — і, адставіўшы назад рукі, сагнуўшыся, нібы несла на сабе цяжар, пасунулася ўслед за маладзіцаю з хаты.
— Я забіла яго,— сказала маладзіца, адкручваючы з рог у каровы вяроўку. Рукі яе яшчэ ўсё дрыжалі.
— Няхай крые бог...— старая спатыкнулася і пляснула рукамі.— Няўжо?
— Вунь, на сцежцы,— сказала маладзіца, не гледзячы ў той бок і тузаючы вяроўкаю карову.
Старая задзірала галаву, жмурачы ад сонца адно вока і крывячы рот, і раптам жахнулася:
— Вой, дальбог, праўда!
Маладзіца вывела карову з надворка і, б’ючы яе рукою па шыі, завярнула ў жыта, каб абысці паліцыянта. Карова чмыхала, круціла галавою, хватаючы каласы. Дзеці беглі следам, бэрсаліся ў жыце, разводзячы яго рукамі — ім у твар секлі зярняты, што пырскалі з сухіх каласоў. Яны так і не бачылі, хто ляжаў на сцежцы.
— Ах, божачка, уцякайце! Сцеражыцеся хаця...— скрыжаваўшы худыя, скарчанелыя рукі, старая ўсё прыціскала іх да грудзей.— Яны ж цяпер нікога не пашкадуюць,— і яна падступалася туды, дзе ляжаў паліцыянт.— Ах, божачка, божачка! Можа, ён яшчэ жывы?..
Маладзіца вывела карову з жыта і азірнулася на хутар — за жытам, на сцежцы, было відаць, яшчэ ўсё стаяла старая,— і ёй пачало здавацца, што яна як і не заходзіла сюды, не стрэла мужа, п’янага, у гэтай паліцэйскай пілотцы, разбэшчанага, што дайшоў бог ведае да чаго, не было нічога: ні гэтага крыку дзяцей, ні капача, ні гэтага трэску, як трашчыць сырая бручка... А той муж, якога яна ўсё бачыла перад вачыма ўсе гэтыя тры гады, той, якога яна любіла і дзень пры дні чакала дадому, недзе жыве далёка ад яе, што ён гэтакі, як і ўсе людзі, і што яна думацьме пра яго і, пэўна, любіцьме.
КНІГІ ОНЛАЙН
