КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Адна I На дзявяты дзень Аня зноў пераступіла парог хаты, у якой жыла сястра Арына. У хаце нікога не было. Дзяўчына кінула на лаўку жакетку, стомлена прайшлася па пакоі. Дзе ж усе? Толькі яна падумала гэта, як у сенцах бразнула клямка і ўбегла ўстрывожаная бялявая Лорка, Арыніна дачушка. — Цёця Аня! — узрадавана ўскрыкнула яна і кінулася да дзяўчыны. Лорка прыціснулася і хвіліну стаяла моўчкі, незнаёма сур’ёзная, нейкая пасталелая.— Ой, што тут было без вас,— раптам сумна прамовіла яна. — А дзе мама? — Мама на гародзе. Яна сказала — к нам нехта пайшоў, ідзі паглядзі, хто гэта... Табе трэба, каб яна прыйшла? — Пакліч, Лорка. Аня села на лаўку. Вось яна і дайшла да прыстанку. Скончыўся шлях, цяпер няма куды спяшацца, можна спачыць, даць спакой натруджаным нагам, падбітым доўгай неспакойнай дарогай. Аня так спяшалася дайсці сюды, але цяпер, калі яна ўжо тут, у яе, як і раней, няма жаданага спакою. Чаму на сэрцы такая трывога? «Ой, што тут было без вас»,— успомніліся ёй словы Лоркі. За акном праплыла сумным ценем Арыніна постаць. Сястра спаткала нявесела. Увайшла павольна, паставіла да сцяны капаніцу і моўчкі стала пасярод хаты, не вітаючыся, апусціўшы пачарнелыя ад зямлі рукі. Калі Аня падышла да Арыны і ўзяла за плечы, вусны сястры задрыжалі, а ў кутках вачэй набеглі дзве светлыя празрыстыя кроплі. — Што такое? — спалохана і разам з тым тонам, у якім чуўся загад, шапнула Аня. — ІУІаму нашу... — Што?! — Забілі маму. Няма мамы...— Сястра, прыпаўшы да Анінага пляча, горка, з адчаем, не стрымліваючыся болыл, загаласіла. У грудзях Ані зрабілася пуста, усе думкі, усе пачуцці адразу зніклі. Гэта была важкая балючая пустата. «Маму нашу...» Яна стаяла нерухома, і нерухомым, застылым быў яе твар, на якім застаўся той выраз спалоху, калі яна гаварыла: «Што такое?» — Калі гэта было? — У тую суботу... Больш яна нічога не пыталася, а Арына сама нічога не стала расказваць. Толькі пад вечар, калі сядзелі на ганку, сястра зноў загаварыла: — Маму расстралялі, як толькі прыйшлі. I яшчэ васямнаццаць чалавек. Бацьку Андрэя Віткоўскага таксама. I пра цябе дапытваліся, не верылі, што ты пайшла... Вывелі іх за сяло — туды, дзе гліну летась капалі. Стары Віткоўскі дык сам ісці не мог, так яго збілі. Яго вялі пад рукі Марыся Краўчукова і Алена... А мама — худая, белая, як снег... Іх паставілі каля ямы на глінішчы. Людзей сагналі з сяла, каб глядзелі ўсе... — За што іх? — За тое, што за сялом нехта забіў салдата... Рот яе перасмыкнула сутарга. Яна колькі хвілін стрымлівала слёзы, прыкусіўшы балюча ніжнюю збялелую губу. — He магу далей...— прамовіла Арына. Аня сядзела ціха. Яна спачатку нібы не заўважала ні таго, што сястра змоўкла, ні таго, што потым тая заплакала,— ніводная рыска не варухнулася на Аніным твары. Збітая і спустошаная страшэнным горам, яна сядзела бяздумная, увабраўшы галаву ў плечы, з затоенай трывогай чакала, што Арына скажа яшчэ. Але Арына не гаварыла нічога. Толькі рыдала, горка, уголас, па-жаночы. I чым больш яна рыдала, тым цвярдзей, нецярплівей станавілася на душы ў Ані. Яна сухім голасам выціснула: — Кажы... Што далей. Гэта было не падобна на просьбу. Арына здзіўлена падняла галаву. — Я хачу ўсё ведаць... Усё. Выціраючы ражком хусткі вочы, хліпаючы, якдзіця, Арына стала расказваць. — Яны ляжалі там тры дні... I наша мамка, Аня, таксама. Немцы забаранілі хаваць, прыгразіліся, што будуць страляць тых, хто паспрабуе ўзяць забітага... На чацвёрты дзень навалач гэтая паехала, і мы з Лоркай мамку прыбралі і занеслі на могілкі... Аня слухала цяпер стрымана, з упартай, строгай уважлівасцю. Арына заўважыла, што Аня змянілася за гэтыя некалькі хвілін,— калі раней яна была разгубленая, то цяпер здавалася амаль спакойнай, нават праз меру спакойнай. — От, цяпер я ведаю ўсё,— нібы з палёгкай, з ноткай нейкай пагрозы прагаварыла яна, калі Арына скончыла.— Як сваімі вачыма пабачыла... I быццам для доказу, што гаворка пра няшчасце скончана, Аня стала апавядаць пра дзевяць дзён, што аддзялялі яе ад той помнай раніцы, калі яна развіталася з Арынай. — Дайшла я з таварышкамі аж да Полацка... Там са мной яшчэ дзве настаўніцы было з нашай школы... А тады я сказала: не пайду далей на ўсход, хоць што!.. Каля лесу, бачу, танкі стаяць. Я адразу да танкістаў,— трапіла на трох, што сядзелі на траўцы і палуднавалі. Я да іх, пытаюся, дзе тут пагаварыць з камандзірам якім? Адзін адказвае: я — камандзір. Кажу, прымайце да сябе, хачу ваяваць... А яны пачалі жартаваць, падсмейвацца,— асабліва адзін — бялявы такі. «Вазьмі,— кажа,— лейтэнант... Канцэнтрат пшонны варыць». Эх, і загарэлася я, Арына,— як сказала некалькі добрых слоў, дык ён адразу прысмірнеў. «Ого! — пакруціў галавою ды да хлопцаў: — Гэта язычок!» — і паказаў, як знайсці камандзіра. А я на развітанне яму: «Не маеш права, дык не затрымліваў бы!» Прыйшла да камбата, камандзіра батальёна, маёра Бродкіна. Ён паслухаў, харошы такі чалавек, падумаў і кажа, што прымае — сястра ім патрэбна была. Далі мне, Арына, шынельку, сумку, і стала я — таварыш чырвонаармеец... Яна раптам схілілася над каленам і дакранулася пальцамі да рудога, запыленага бінта, што абгартаў правую загарэлую лытку. — Цябе ранілі, ці што? — Ранілі,— прамовіла Аня такім тонам, што сястра не зразумела, жартуе яна ці сур’ёзна гаворыць. Тугі, моцна сціснуты вузялок не развязваўся. Аня ўстала, увайшла ў хату, а ўслед падалася і Арына. У хаце Аня ўзяла са стала нож, разрэзала вузел і, прысеўшы на ўслон, пачала спрытна разгортваць зляжалую істужку бінта. — От якая рана. У яе руцэ Арына ўбачыла ўвагнутую шэрую кніжачку. — Камсамольскі білет? — Білет,— спакойна кіўнула Аня. Яна шурпатымі далонямі беражліва выпрастала і перагарнула вокладку. Прачытала павольна, з доўгімі паўзамі сваё прозвішча, імя, год нараджэння, час уступлення ў камсамол — май, 1940 год... — 14 мая 1940 года,— дадала яна сабе, памаўчала і перагарнула яшчэ старонку. Позірк прайшоў па некалькіх радках узносаў. Апошні ўзнос і подпіс стаяў супроць радка — «чэрвень». Здавалася, яшчэ не высахла чарніла. Усе іншыя клетачкі былі пустыя. Апошні ўзнос. За гэты месяц яна ўжо не плаціла і за наступны, за жнівень, мусіць, не будзе... Ніколі такой блізкай і дарагой не была для яе гэтая маленькая кніжачка з абрысам Леніна на вокладцы. — Каля Глыбокага наткнуліся на праверку, нас пачалі абшукваць. Адзін — высокі і руды, да мяне — лап, лап — і выцягвае з кішэні білет. «0, Ленін! Чый это? Твой?» Я сказала, што мой. «Камсамолка?! Цябе за это надо — пук, пук, расстраляць!» А сам, паганы, узяўся за яго і хоча разарваць. Я хапіла за білет і вырвала: «Не трэба рваць,— кажу,— у мяне іншых дакументаў няма». «Куды ідзеш?» — пытаецца. «Дадому. Вучылася ў Віцебску, іду дадому. He хацела адступаць». Гавару яму смела, голасна, упэўненая такая, аж дзіва. «А, это гут,— зарагатаў немец.— Ну, лядно, ідзі». Адпусціў мяне. Тады я адышла трохі, выняла білет з кішэні ды абкруціла бінтом... на назе... — Адчайная ты! — прамовіла сястра, як бы з асуджэннем. Але Аня не заўважыла гэтага тону. Яна разгладзіла вокладку. — Ну а больш не чапляліся? — Чапляліся. Яшчэ чатыры разы трапляла да іх... Казала ўсё: дадому з Віцебска іду... Як толькі змоўкла, адышла ад успамінаў, грудзі сціснуў глухі боль: «Мама, мама». Аня не магла звыкнуцца, згадзіцца з думкай, што маці, такой любай, лагоднай, клапатлівай, ужо няма. Яны доўга маўчалі. Прыйшла Лорка, і Арына адразу паклала яе спаць. — Дзе Віткоўскі, ты ведаеш? — шапнула Аня сястры, калі тая вярнулася да акна. — He ведаю. Але, мусіць, недалёка недзе. Кажуць, што ён у партызанах. Аня стала тым жа шэптам распытвацца пра іншых таварышаў, з якімі не бачылася — ёй здавалася — страшэнна даўно, але Арына амаль нічога не магла сказаць ёй. Усіх за нейкага паўмесяца вайна раскідала, развеяла па розных шляхах... Як яно пойдзе, гэтае новае, незнаёмае жыццё? Што яно ёй прынясе? II На наступны дзень яна пайшла з Арынай жаць. Ах, якое дружнае, якое высокае жыта! Поўныя тугія каласы важка пагойдваюцца пад гарачым павевам ветру, пругка выгінаючы спелыя сцябліны. Толькі не радуе гэта багацце вачэй. He ў час урадзіла жыта. He ведалі людзі, кладучы зярняты ў старанна абробленую пульхную глебу, што іх праца можа прапасці марна, што буйныя каласы, якія вырастуць з тых зярнят, будуць не радасць выклікаць, а смутак, словы праклёну і нянавісці да варожай навалы. Ах ты, жыта, жыта! Аня закручвае перавясла, выпростваецца. Вакол поле — залатое бяскрайняе мора — перакатваецца хвалямі, шапоча. Упершыню яно тут красавалася загонамі, уперамежку з палоскамі, якія таксама былі ўжо дзе-нідзе калгаснымі. Вясной уступіла ў калгас і Арына,— і вось давялося зноў вярнуцца на сваю палоску. — Стамілася? — пытаецца Арына ў Ані. — He... Пасядзець хачу. Яна садзіцца на сноп. He горнецца ў Ані душа да гэтай працы, да цішыні. Арына жне павольна, не спыняючыся. А Аня думае пра танкістаў, пра камбата Бродкіна, што ляжыць у зямлі пад Полацкам. Хіба ж можа яна пасля ўсяго, што прайшло за гэтыя дні цераз сэрца, жыць так — жаць сабе жыта паціху. Эх, чаго яна вярнулася сюды, чаму яна не пайшла далей на ўсход?.. Яна марыла тут знайсці справу, сапраўдную справу, а замест гэтага жне жыта. Што ж, гэта — дзень-два, а потым яна знойдзе тую справу, быць не можа... Потым у яе памяці паўстае вобраз маці. Яна бачыць сіняватыя матчыны вочы, сумныя і вільготныя, што пазіраюць на яе з пяшчотай. I Ані ў каторы раз успамінаецца апошняе развітанне — ясная, залітая сонцам раніца за сялом. Як яна, маці, журботна глядзела на Аню, нібы ведала, што больш не прыйдзецца спаткацца. «Мама, мама!.. Любая, родная мама! Каго я так любіла, як цябе. I хто столькі радасці і горычы зрабіў табе, як я, твая неспакойная дачка. Даруй мне, мама!..» I не заўважыла, як ажылі, наплылі, пайшлі ўспаміны, сёння асабліва шчымлівыя і горкія. Эх вы, бесклапотныя дні дзяцінства, што адляцелі сном так рана. Матчыны пяшчоты — як вясновыя, ясныя праменьчыкі!.. Згадалася, як маці шыла новую сукеначку, калі яна, Аня, стала хадзіць у школу. Згадалася, як, вярнуўшыся дахаты, узбіралася на матчыны калені, пыталася: