Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
У XVI—XVII стагоддзях вакол двара Радзівілаў групаваліся розныя пісьменнікі і паэты. Сярод іх — Андрэй Рымша (нарадзіўся каля 1550 года ў Пянчыне цяперашняга Баранавіцкага раёна), які лічыцца заснавальнікам
панегірычнай паэзіі ў старажытнай беларускай літаратуры. Яго пяру належаць «Храналогія» (1581), панегірычныя вершы на гербы магнатаў, паэма «Дзесяцігадовая аповесць пра ваенныя справы... Крыштофа Радзівіла...» (1585). Апісваючы ў апошняй паходы караля Стэфана Баторыя, Рымша з болем адзначаў, што ад рук ваюючых гінула мірнае насельніцтва, помнікі культуры.
А цяпер уявім сабе дваццацігадовага юнака ў ваеннай форме XIX стагоддзя, які піша наступныя радкі: «Нясвіж. Сакавіка 6 дня 1815 года. Найдаражэйшая матухна! Нарэшце, пасля гадавой разлукі атрымаў ад Вас 5-га гэтага месяца ліст...»
Гэтае пасланне адправіў будучы дзекабрыст Кандрат Рылееў, які знаходзіўся тады ў Нясвіжы з камандай для навучання верхавой яздзе. Знаходжанне яго тут было кароткатэрміновым. Але ў заштатным беларускім горадзе вядомы рускі паэт, акрамя пісьма да маці, паспеў таксама напісаць верш «Сябрам».
Значны след пакінуў Нясвіж у лёсе іншага вядомага паэта — Уладзіслава Сыракомлі (Людвік Кандратовіч, 1823—1862), які пісаў на польскай і беларускай мовах. Нарадзіўся ён у Смольгаве цяперашняга Любанскага раёна, жыў разам з бацькамі, збяднелымі арандатарамі, на Случчыне. Хлопчык быў уражлівым і хваравітым. Калі Людвіку пайшоў дзесяты год, яго аддалі ў дамініканскую школу ў Нясвіжы. Хлопчыку знайшлі кватэру ў пані Марэтавай недалёка ад кляштара дамініканцаў.
Прэфектам у школе быў ксёндз Геранім Байкоўскі. Ен умеў знайсці агульную мову з дзецьмі. Больш за іншых любіў Людвік ксяндза Чарнецкага, які вучыў латыні і польскай мове, Зубрыцкага, што выкладаў нямецкую мову, а баяўся Якумовіча, прафесара гісторыі, Рагальскага, настаўніка французскай мовы, за надзвычайную строгасць. Апошні быў асабістым школьным гувернёрам хлопчыка і не раз моцна біў яго па руцэ, але як пісаў Сыракомля, «хораша вучыў французскай мове і з’яўляецца маім сябрам і па сённяшні дзень».
Спачатку хлопчык адчуваў сябе адзінокім у класе, але крыху пазней пасябраваў з Міхалам Марэтам, сынам сваёй гаспадыні. Яны займаліся па адных падручніках, сядзелі на адной лаўцы ў школе. Людвік вучыўся нядрэнна; хаця меў слабую памяць, але добра разумеў матэрыял. Хутка стаў трэцім вучнем у класе. Пасля першага года навучання павёз дамоў прыгожае пасведчанне і пахвальны ліст.
У 1835 годзе нясвіжская школа дамініканцаў была зачынена, бо не ўсе настаўнікі, як тлумачылася, добра валодалі рускай мовай. Кандратовіч пераехаў у Навагрудак у дамініканскую школу, сцены якой памяталі А. Міцкевіча і ЯЧачота.
Скончыўшы вучобу, юнак вярнуўся да бацькоў, дзе павінен быў шмат працаваць па гаспадарцы. Але хлопца цягнула да кніжак, да пісьмовага стала. Восенню 1840 года з дазволу бацькі вярнуўся ў Нясвіж, пачаў працаваць у канцылярыі ўпраўляючага радзівілаўскімі маёнткамі.
У свае 18 гадоў Людвік марыў выправіць усе памылкі бацькоў і пакінуць нашчадкам такую спадчыну, дзе нічога не трэба будзе перарабляць, людзі будуць «хадзіць па нашых дарогах і бласлаўляць нас, сваіх бацькоў». Пасяліўся будучы паэт у самым маленькім пакойчыку старадаўняга замка. Ен пісаў пра той час: «Для мяне пачалося новае жыццё. Канцылярыя, куды я ўсяліўся і вялікая частка чыноўнікаў, мелі памяшканні ў старажытным радзівілаўскім замку. Але як малады, сціплы, маўклівы, побач са старымі сапраўднымі службістамі, кракавякамі-зухамі выглядаў тут апошнім. Мне было цяжка пасябраваць з імі, да таго ж кіраўнік канцылярыі пан Дабравольскі выказаў мне пагарду. Хацеў заняцца літаратурай, але дзе там! Кніжак не меў, а калі садзіўся пісаць, мае калегі знаходзілі напісанае і высмейвалі і тое, што напісана, і аўтара». Тым не менш з цягам часу сваёй працаздольнасцю, таварыскім характарам, паэтычным талентам Людвік выклікаў да сябе павагу калег-канцылярыстаў. Склалася і кампанія сяброў.
Маладыя канцылярысты часта наведвалі гасцінны дом Рыхтара, у якога былі дзве дачкі. У малодшую, Міхаліну, закахаўся Кандратовіч. Аднойчы на яе дзень нараджэння напісаў верш, у якім нясмела выказаў свае пачуцці. Пазней у іншым вершы ён папросіць каханую са сваіх палацаў спусціцца да беднай хаты паэта, але яна павінна забраць свае «манаткі», бо ў таго нічога няма.
3 дому ўсё часцей прыходзілі лісты з парадай ажаніцца, бо Людвіку ўжо споўнілася 20 гадоў. Бацькі ж ужо старыя, і яму трэба шукаць якую-небудзь апору ў жыцці. Усё больш аб сабе давала знаць хвароба. «Іншыя страхі выцеснілі ў мяне з галавы каханне да Міхаліны», — успамінаў паэт.
У Кандратовіча з’явілася думка апісаць мінулае Няс-
віжа і роду Радзівілаў. Ен паведамляў сябру: «...Збіраю матэрыялы для твора, якому назва будзе «На ўспамін аб Нясвіжы». Будзе гэта кароткая гісторыя дому Радзівілаў лініі нясвіжскай ад Войшунда да князя Вільгельма і Багуслава, гісторыя мястэчак, манастыроў, замка нясвіжскага, рысаў побыту горада, а з усяго два невялікія томікі. Магчымасць працаваць у архіве, а яшчэ Бог, праца і добрае жаданне памагаюць мне. Назбіраў ужо са тры аркушы нататак, але яшчэ не ўсё, што мне патрэбна. Парай мне, ці пісаць сур’ёзна, ці больш лёгка. Я прытрымліваюся другога...»
30 верасня 1843 года страшэнны пажар ледзь не знішчыў Нясвіж. Згарэла 150 дамоў, значна быў пашкоджаны дамініканскі сабор. Людвік Кандратовіч прымаў актыўны ўдзел у тушэнні пажару.
Упраўляючы канцылярыяй пачаў запрашаць да сябе дамоў свайго служачага на вечары і святы. Тут маладога чалавека чакала падзея, якая перавярнула яго жыццё. У дзённіку ён запісаў: «Зіму гэтага года правёў весела. Вярнуўшыся з Валыні, Дабравольскі пачаў запрашаць на абеды і вячэры: там пазнаёміўся з мілай дзяўчынай, выхаванкай пані Дабравольскай, Паўлінай Мітрашэўскай. Сталася так, што хутка яна зрабілася маёй жонкай, але колькі гэта каштавала, колькі было перашкод і праціўнікаў... 16 красавіка ў касцёле адбылося вянчанне, а потым урачыстасці працягваліся ў замку».
У Нясвіжы злыя языкі гаварылі, што Кандратовіч быў моцна закаханы ў іншую дзяўчыну. Пасля яе адмовы вырашыў адпомсціць і забыцца пра яе, шукаў новай прыхільнасці. Сэрца аддаў першай мілай дзяўчыне, якую сустрэў. Аднак маладыя былі шчаслівыя.
Працуючы ў канцылярыі, Кандратовіч зблізіўся з моладдзю, якая групавалася вакол мясцовага «энцыклапедыста» А. Дабравольскага. Кожны з іх нешта рыфмаваў. Пісаў і Людвік. У Нясвіжы з’явіліся яго першыя гумарыстычныя вершы «Пісьмо Крышталевіча з Елісейскіх палёў да Райманда Бараноўскага», «Да паламанай гітары Рамбовіча», «Далей за сонца». Пачутае і пабачанае ў гэтых мясцінах засталося ў памяці паэта на ўсё жыццё.
Аднойчы Людвік Кандратовіч, які толькі што ажаніўся з Паўлінай Мітрашэўскай, зайшоў з сябрамі ў Мірскую карчму — адзначыць пачатак свайго сямейнага жыцця. Яму хацелася, каб усе, хто знаходзіўся ў той
час побач, былі такімі ж шчаслівымі і вясёлымі, як ён. Але адзін з прысутных, ужо немалады чалавек, не падтрымаў сяброў. Ен панура сядзеў у кутку і не адзываўся на прапановы далучыцца да вясёлай кампаніі. Сябры Людвіка адступіліся ад старога і перасталі звяртаць на яго ўвагу. Толькі Кандратовіч працягваў распытваць пра прычыну такога суму і панурасці. Нарэшце ён пачуў незвычайную гісторыю, якая вельмі ўсхвалявала маладога паэта. Вярнуўшыся дамоў, ён запісаў яе ў выглядзе верша-падання «Паштальён».
Тут п’юць і гуляюць, адзін ты не п’ян, А сумны, як вязень прыкуты.
Вазьмі сабе чарку, сядай на тапчан, Скажы, што ў цябе за пакута?..
...—Ой, горка і смутна мне ўсюды, браток, Няміла на свеце, няміла.
Дай чарку. Скажу, калі вып’ю глыток, Як доля мяне падкасіла.
На пошту я трапіў зусім малады, Фурман з мяне ўдаўся зухвалы, А волі не меў, дый ганялі тады: Хоць свята, хоць ноч — усё мала.
Ад рання да змроку, ад змроку да дня
Вазіў я паноў і пакеты;
Заробіш рубля — пад корчму каня:
Гуляй, весяліся да свету!..
...Дьі сэрца аддаў я дзяўчыне-красе
3 убогай вясковай хаціны.
Дарогі туды кіраваліся ўсе, — Пабыць з ёй хацеў хоць хвіліну.
Была нейк у пісара справа ўначы,
Паклікаў мяне да сябе ён, Іду, сваю долю цішком кленучы, А ў полі скуголіць завея.
«Вязі эстафету» — «Ой, ліха звяло, —
Шапчу сабе, — у полі ні тропу...» А сам за пакет, за каня, за сядло! Ганю каркаломным галопам.
Мяцеліца круціць, упыну няма, Страшэннае скрозь бездарожжа, Слупы верставыя мільгаюць старчма, Пад’ехаў пад трэці — а божа!
Пачуўся мне плач, хоць віхура гула, Хтось клікаў, прасіў дапамогі, Падумаў я: «Згіне, сляпая імгла, У снезе не знойдзе дарогі...»
Каня павярнуў, аж здалося, нібы Хтось шэпча: «Куды ты, дзівача? Ды лепей у вёсцы той час перабыць, — Дзяўчыну сваю хоць пабачыш!»
Страх сэрца мне сціснуў, забілі духі, Чало зледзянела ад поту, Я ў рог затрубіў, каб не чуць, стаць глухім, Пагнаў сівака праз суметы.
Я еду дадому, праз трое ганей Вяртаецца страх непазбыты, А сэрца ўсё шэпча крадком, як раней, Бразжыць, як званочак разбіты.
Конь чмыхнуў пры слупе, спыніўся наўзбоч: У снезе, пад плахтаю белай, Жанчыну я згледзеў, яна ўжо за ноч; Як дрэва, уся скасцянела.
Я снежную намець абтрос з яе шат
I труп падцягнуў да дарогі...
Абцёр ёй аблічча... Была гэта, брат...
Дай чарку... He маю больш змогі!
Гэта быў першы надрукаваны твор маладога паэта (у 1844 годзе ў часопісе «Атэнэум»), У вольным перакладзе ка рускую мову Л. Трэфалева ён стаў шырока вядомай рускай песняй «Ямшчык» («Когда я на почте служнл яміцнком»),
У 1844 годзе, пераехаўшы пасля вяселля ў Залуча, што недалёка ад Стоўбцаў, на беразе Нёмана, Кандратовіч напісаў шэсць санетаў, прысвечаных Нясвіжу. Свае творы ён падпісваў псеўданімам Уладзіслаў Сыракомля. Праз некалькі гадоў, у 1856 годзе, ў вершы «Ілюмінацыя» паэт пераказаў трагічную гісторыю, пачутую ў Нясвіжы з вуснаў старой беларускай кабеты.
...Гэта было ў другой палове XVIII стагоддзя. У Нясвіжы правіў Караль Радзівіл — Пане Каханку. Аднойчы халоднай восенню, калі князь пышна адзначаў імяніны, усім гараджанам загадалі па-святочнаму ілюмінаваць свае дамы. He гарэла паходня ля хаты, дзе ў адзіноце жыла маладая жанчына, муж якой паехаў на заробкі. У яе якраз цяжка захварэў сын-першынец, і няшчасная маці і ўдзень, і ўначы знаходзілася каля яго ложка. Але служкі з ратушы не палічыліся з бядой: выбілі ў хаце акно, выгналі жанчыну на вуліцу, каб яна стаяла там з паходняй. Небарака была ў роспачы:
КНІГІ ОНЛАЙН
