Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Мой Антосік заходзіцца, бедны, без рады.
Сэрца кроіцца жалем.
Хочу бегчы, ды служка паказвае ўладу, Бізуном пагражае.
Уладзіслаў Сыракомля
А калі ў замку загрымелі на «віват» гарматы, з хаты пачуўся перадсмяротны плач дзіцяці.
Там венгерскае п’юць, забаўляюцца госці
У раскошы, у багацці.
А тут паліць святло і па сыне галосіць Змізарнелая маці,
Праз дзень, калі ў замку яшчэ весяліліся княжацкія госці, прыгнечаная горам маці «на могілкі йшла за труною дзіцячай, на плячах несла крыжык».
«Ілюмінацыя» — адзін з найбольш яскравых антыфеадальных вершаў Сыракомлі. Ен сведчыць, што сэрца аўтара было напоўнена вострым болем, нянавісцю да прыгнятальнікаў, насілля. Царскія цэчзары баяліся «Ілюмінацыі». У Санкт-Пецярбургу ў Ц^нтральным дзяржаў-
ным гістарычным архіве захоўваецца «Доклад цензора Свадковского о двух стнхотвореннях для журнала «Русское богатство» от 23 нюля 1880 г.» Адзін з гэтых вершаў — «Ілюмінацыя». Перакладзены на рускую мову П. Быкавым, ён быў рэзка асуджаны цэнзарам і, натуральна, забаронены.
3 Нясвіжам звязана вялікая этнаграфічна-краязнаўчая праца Уладзіслава Сыракомлі «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах», апублікаваная ў 1853 годзе ў Вільні, дзе тады пасяліўся сам аўтар: пасля смерці любімых дзяцей ён вырашыў назаўсёды пакінуць Залуча. Аб «сваіх былых ваколіцах» — Нясвіжчыне — Сыракомля ўспамінае сентыментальна, з вялікай любоўю.
«Вандроўкі» пачынаюцца са звароту аўтара да спагадлівага чытача, дзе ён тлумачыць прычыны напісання кнігі, выказвае пачуццё глыбокай павагі да роднай беларускай зямлі. Нясвіж быў першым горадам, які пабачыў паэт у сваім жыцці. На школьнай лаўцы паспытаў ён смак «першых плёнаў ведаў». У старажытным замку ўвайшоў у кола сяброў, адчуў у сабе агонь «святой паэзіі», пачаў марыць аб каханні. Таму сэрца яго прырасло да кожнай нясвіжскай вежы, да кожнага ўзгорка на полі, дрэва, хмаркі на небе. Мясціны гэтыя зрабіліся для паэта святымі. А хто так палюбіў свой край, лічыў Сыракомля, павінен быць шчаслівым.
Сваімі ўспамінамі Сыракомля хацеў заплаціць радзіме за цудоўныя гады маладосці. Аўтар пераконвае чытача, што кожны куточак роднай зямлі, калі нават не ўяўляе на першы погляд нічога незвычайнага, можа стаць прадметам цікавага даследавання. Любы чалавек, паглядзеушы ўважліва навокал. мае магчымасць узбагаціць скаобніцу гістарычных ведаў аб Бацькаушчыне.
Краязнаўчы твор Уладзіслава Сыракомлі складаецца з дванаццаці частак. У іх, акрамя Нясвіжа, апісваюцца дарогі на Свержань, Залуча, Мір, Стоўбцы, Койданава, іншыя блізка размешчаныя гарады, мястэчкі і вёскі. Падрабязна расказваецца пра мясцовых жыхароў, іх матэрыяльную і духоўную культуру.
Значнае месца ў кнізе займае апісанне старажытнага Нясвіжскага замка з карціннай галерэяй, архівам, скарбніцай. У пару знаходжання ў замку Людвіка Кандратовіча яшчэ многае напамінала пра тыя часы, калі тут вырашаліся лёсы ўсяго краю. Але знешні выгляд многіх залаў і пакояў страціў колішні бляск. Выключэнне складала Мармуровая зала, якая ўражвала ляпнымі
аздобамі. Сыракомля дае звесткі пра некаторыя з 12 вялікіх залаў. Залатая была размешчана на трэцім паверсе і вядома багаццем і элегантнасцю. Каралеўская знаходзілася тут жа — яе ўпрыгожвалі партрэты польскіх каралёў, а служыла яна для прыёму знакамітых гасцей. У Гетманскай зале віселі партрэты польскіх і літоускіх гетманаў, у тым ліку продкаў гаспадароў. Незлічоныя былі багацці замка. Палова Літвы, адзначаецца ў «Вандроуках», частка Украіны, амаль усё Палессе. частка сучаснай Польшчы пастаўлялі сюды даніну за свой хлеб, за лес, за рыбу ў вадзе, птушак і пчол у паветры і, магчыма, нават за само паветра.
Але ад былой нясвіжскай скарбніцы, багатай карціннай галерэі, калекцыі зброі захаваліся вартыя жалю рэшткі ды легенды. Праўда, у адным з сутарэнняў замка аўтар знайшоў сем гармат даволі вялікага калібра, якія датаваліся 1529—1543 гадамі і былі аздоблены гербамі Львова. Адліваў іх, магчыма, Л. Гірл, пра што сведчаць надпісы. Як твор мастацтва асаблівай увагі заслугоўвала адна з іх — з шасцю барэльефамі. На першым быў адлюстраваны герб Львова, на другім — бусел, які забівае яшчарку, на трэцім — сатыр, што вядзе каня з трыумфальнай калясніцай, на чацвертым — арол, на пятым — тры медальёны з галовамі туркаў, нарэшце, на апошнім — галовы трох анёлаў.
Яшчэ пяць гармат адносіліся да часоў Сіроткі — яны датаваліся 1591, 1599, 1600 гадамі. Гарматы былі аздоблены гербамі Радзівілаў, мелі гістарычную і мастацкую каштоўнасць. У апісанні Сыракомлі першай ішла «Гідра». У аснове яна мела форму пяцігаловай пачвары і надпіс: «Гідра — рыхтую жалобу, калі паваруш\ смалістымі хвалямі». «Цэрбер» нагадваў неабчасаную калоду, ад якой уверх ішлі языкі полымя. У аснове і на сярэдзіне — галовы Цэрбера і надпіс: «Цэрбер — грымлю пранізліва, калі салдату даю дзяржавы». Трэцяя гармата называлася «Цырцэя» і па форме нагадвала патрэсканую калону, перавязаную ў трох месцах бронзавым канатам. Каля асновы была намалявана чалавечая галава, вакол яе надпіс: «Цырцэя — зняслаулю кожнага, да каго дакрануся». Чацвертая гармата ўяўляла сабою васьмігранны слуп з выявай дзвюх( соў, якія забіваюць мышэй. Самай прыгожай была апошняя гарм'ата — v выглядзе вялікай калоды. Аздаблялі яе вінаградныя лозы і надпіс: «Народы няхай жывяцца з нашага багатага вінаградніка».
Апісваючы нясвіжскі фарны касцёл, Сыракомля падкрэсліў, што тут на кожным кроку можна сустрэць гістарычныя рэліквіі, выдатныя творы мастацтва. Асабліва адзначыў ён карціну Ю. Гескага «Тайная вячэра», змешчаную ў галоўным алтары, статую нявесты ў правым алтары, якая плача, седзячы на веку труны, а таксама выявы Мікалая Сіроткі і двух яго сыноў.
3 бліжэйшых да Нясвіжа мясцін Сыракомля вылучае Альбу, дзе знаходзіўся летні палац Радзівілаў, абсаджаны старымі бярозамі і ліпамі.
Падаецца ў «Вандооўках» хроніка гістарычнага мінулага Нясвіжа ад першага яго ўпамінання да 1844 года. Сярод уладальнікаў горада аўтар выдзяляе Мікалая Радзівіла Чорнага і яго сына Сіротку. Упамінае Сыракомля некалькі страшэнных эпідэмій, якія спустошылі Нясвіж у XVII стагоддзі. Падрабязна апісвае Паўночную вайну, расказвае пра стварэнне прыдворнага тэатра, будаўніцтва палаца ў Альбе.
Асаблівую ўвагу ўдзяляе ён асобе Караля Станіслава Радзівіла — Пане Каханку, — адзначае яго самадурства, вялікае імкненне да забаў, удзел у канфедэрацыях. Расказвае пра мясцовага вучонага Саламона Маймана, які з ваколіц Нясвіжа накіраваўся ў Германію, дзе сустракаўся з Гётэ, крытыкаваў працы Канта, выдаў каля 30 работ па філасофіі.
У кнізе прыведзена апісанне свята ў Нясвіжы ў 1783 годзе з нагоды стагоддзя перамогі Яна III Сабескага над туркамі. Перамога пад Венай нідзе не была адсвяткавана так цудоўна, як у Нясвіжы (хай нават і дарагой цаной). Для агляду выставілі багатыя трафеі, якія дасталіся Яну Сабескаму, а потым праз сястру караля Кацярыну перайшлі ў Нясвіжскі замак. Сярод іх — турэцкія харугвы, зброя, вялікі шацёр, прадметы побыту. Дэманстраваліся і асабістыя рэчы караля,
У «Вандроўках» апісваецца таксама асабістая скарбніца Радзівлаў, якая мела вялікую колькасць каштоўнасцей. Ю. Ляснеўскі, адзін з прыдворных паэтаў, наконт яе ўсклікаў: «Хто ж у стане асушыць мора?» Услед" за Ляснеўскім Сыракомля называе некаторыя прадметы са скарбніцы: 12 апосталаў, вылітых з золата, 12 падсвечнікаў вялікага памеру, місу, кубак, кілішкі з чыстага золата.
Вялікія ўрачыстасці прайшлі ў Нясвіжы з нагоды візіту караля Станіслава Аўгуста, які ў 1784 годзе па дарозе на сейм у Гродна наведаў Радзівілаў. Гэтая
сустрэча павінна была прымірыць Пане Каханку з тронам, і каштавала яна вельмі дорага. Раскошныя балі, феерверкі, паляванне ў звярынцы, калі з палескіх лясоў прыганялі статкі мядзведзяў, ваўкоў, лісіц, зубраў — усё гэта адбывалася на працягу чатырох дзён. «Можна было пазнаёміцца са здзіўляючым уяўленне нясвіжскім тэатрам, езуіцкай школай, што квітнела пад апекай Радзівіла, якога нашчадкі ахрысцілі «невукам».
Далей Сыракомля закранае падзеі 1812 года. Вайна прынесла' Нясвіжу спусташэнне і заняпад. Жыццё горада, робіць выснову аўтар, прыходзіць, як і жыццё чалавека, да свайго канца, каб даць месца новым часам і новым людзям.
' Успаміны Сыракомлі аб Нясвіжы заканчваюцца апісаннем дамініканскай школы, дзе паэт браў першыя ўрокі, дзе яму знаёмы кожныя дзверы і кожны клас. Аўтару прыходзяць на памяць таварышы, іх лёс, твары дарагіх настаўнікаў, намаганнямі якіх нясвіжская школа зрабілася своеасаблівым цэнтрам літаратурнага жыцця краю.
У 1898—1902 гадах у Нясвіжскай семінарыі вучыўся Канстанцін Міцкевіч — будучы выдатны беларускі пісьменнік Якуб Колас. Старажытны горад, яго архітэктурныя помнікі зачаравалі ўражлівага юнака. У паэме «Сымон-музыка», яе герой трапляе ў дзівосны палац, які ў апісанні Коласа нагадвае Нясвіжскі замак:
Ззяе возера-люстэрка, А над возерам стаіць Замак грозны, замак хмуры; Валы, бойніцы відаць, Непрытульна і панура Сцены гэтыя глядзяць.
Звычаі ў семінарыі, успамінаў пазней Колас, былі суровыя, манастырскія. «Але семінарыя мела тое добрае значэнне, што прывучала да працы, дысцыпліны.;,па радку...» Вучыўся будучы паэт добра. Асабліва захапляўся мастацкай літаратурай: чытаў Талстога, Някрасава, Шаўчэнку, Міцкевіча, удзельнічаў у вечары, прысвечаным юбілею М. Гогаля. дзе поачытаў свой верш. 36ipav матэрыялы па этнаграфіі і фальклоры. У Нясвіжы ім напісаны першыя вершы па-беларуску.
Калі святкавалася 30-годдзе літаратурнай творчасці Якуба Коласа, юбіляр так ахарактарызаваў першыя крокі на гэтым шляху: «За час сваёй вучобы ў настаўніцкай семінарыі ў мяне ўжо былі напісаны цэлыя сшыткі. Пісаў я галоўным чынам па-руску, бо беларускае слова, і не
толькі слова, але нават і беларускае вымаўленне, акцэнт высмейваліся настаўнікамі і выганяліся з выкарыстання. Нам, семінарыстам, не дазвалялі гаварыць паміж сабой па-беларуску. Я ж люблю беларускую народную творчасць запісваў яе, а некаторыя сюжэты апрацоўваў на беларускай мове».
У 1900 годзе ў семінарыю быў прызначаны новы выкладчык рускай мовы Фядот Андрэевіч Кудрынскі. Удумлівы педагог, літаратар, этнограф, аўтар прац па літаратуры, ён не мог не заўважыць талент семінарыста. Кудрынскі дапамог маладому паэту знайсці шлях у літаратуру, высока ацаніў яго вершы на беларускай мове («Вясна», «Бедната»),
КНІГІ ОНЛАЙН
