Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Першы пзэтыуны зборнік Паўлюка Пранузы «Разгневаная зямля» выйшаў у 1946 годзе, калі аўтар ужо жыў у Нясвіжы. Перажытае ў акопах і зямлянках знайшло адлюстраванне ў ваенных вершах. Большасцьз іх пісалася паміж баямі. Тэма вайны заняла значнае месца і ў наступных зборніках.
У 1942 годзе з Бранскага фронту Паўлюк Прануза пісаў вершав.ачыя пісьмы сваёй каханай ПраЎда. іх
П. Прануза
пакуль даводзілася насіць у кішэні, бо дзяўчына жыла ў акупіраванай Бедарусі. Але аўтар верыў:
Радаснай сустрэча будзе, ведай!
Пачуццё нязменнае збярог.
Эх, дзяўчаты, у вас не хопіць кветак Пераможцам, славаю сагрэтым, Упрыгожыць паясы дарог.
У 1944 годзе ў складзе 1-га Беларускага фронту паэт-салдат удзельнічаў у вызваленні родпых мясцін, убачыў там страціэнныя сляды разбурэнняў, шматлікіх сірот, і сярод іх — дзесяцігадовую дзяўчынку ў парванай світцы:
Разбурана хата бязлітасным боем, Спыталі пра бацьку — змаўчала яна. I толькі на Захад кіўнула рукою, Куды адступала вайна Паклікала ў сад нас.
Пад грушай — магіла...
Юначае сэрца стрымаць не магло. Яна расказала, як маці забілі, Як бацьку прыкладамі гналі ў палон.
У Нясвіжы напісаны творы, якія ўвайшлі затым у аўтарскія зборнікі «Добрай раніцы», «У дальнім раёне», «Мае землякі», «Калі верыш», «Дзе вясны пачатак», «Непаўторнасць», «Трываласць» і інш. «Паэт у адпачынку не бывае, бо кожны дзень яго — перадавая» — вось дэвіз іх аўтара.
Радзіма, народ, трывогі і радасці жыцця, клопат аб дзецях, іх будучыні — галоўныя тэмы творчасці Паўлюка Пранузы. У вершах нясвіжскага паэта жыве родная беларуская прырода. У яе аўтар заклікае вучыцца дабрыні:
Вучыся дабрыні ў прыроды
I ласкі, шчырасці ў яе.
П’яніць чаромхі белы водар, Натхнёна салавей пяе.
I, натуральна, у многіх творах Паўлюка Пранузы прысутнічае Нясвіж з яго людзьмі, помнікамі старажытнасці. Адзін з вершаў быў прысвечаны 750-годдзю горада.
Чуў з Усходу свабоды ты голас, I не хмарыў надзей тваіх сон. Гадаваў сваю песню тут Колас, Сеяў праўду тут Будны Сымон.
На помніку загінуўшым у час вызвалення Нясвіжа воінам залатымі літарамі выбіта некалькі радкоў, напісаных паэтам:
Зямны паклон вам, мужныя салдаты,
Багатыры Радзімы дарагой,
Імёны вашы мы шануем свята, Яны заўсёды ў памяці людской.
He бяднее зямля нясвіжская паэтычнымі талентамі. У літаратуру прыходзяць новыя сілы. Пры раённай газеце «Чырвоны сцяг» некалькі дзесяткаў гадоў працавала творчае аб’яднанне, якое ўзначальваў член Саюза пісьменнікаў Беларусі Паўлюк Прануза. Тут атрымалі пуцёўку ў літаратуру Мікола Маляўка, Кастусь Жук, Віталь Барадзін, іван Гурбан, Віктар Трусевіч.
ПАЎСТАЕ СА СТАРОНАК...
Нясвіжчына!.. У час, калі сумна мне, клікаю цябе хвілінаю вечароваю.
К. Жук
Як бачым, Нясвіж, яго гісторыя і легенды знайшлі шматбаковае адлюстраванне ў мастацкай літаратуры — аповесцях і раманах, дзённіках і ўспамінах. Канечне, ступень дакладнасці такіх твораў розная — праўда пераплятаецца тут з мастацкім вымыслам.
Кожны дзень вёў запісы князь Міхал Радзівіл Рыбанька (1702—1762). Падрабязна апісвае ён знаёмства з будучай жонкай Францішкай Уршуляй Вішнявецкай (1705—1753) Маці Міхала, вядомая Ганна з Сангушкаў, вырашыла сама падабраць нявесту сыну. Але знатныя прэтэндэнткі ў гаспадыні нясвіжскага замка, адабраныя Ганнай, не падабаліся князю. У 1725 годзе адзін з сяброў расказаў яму пра дачку кракаўскага ваяводы Францішку Вішнявецкую. Насуперак волі дэспатычнай маці Рыбанька адправіўся ў падарожжа, каб пабачыць дзяўчыну.
Трапіўшы ў дом ваяводы, у час вячэры ён крытычна агледзеў маладую Вішнявецкую і са скепсісам запісаў у дзённіку: «Стол незвычайна вялікі, і, хаця свечак было безліч, я прыгледзецца не мог, князёўну пасадзілі на адным канцы стала, а мяне на другім — што мог праз свечкі пабачыць, мне твар прыгожым здаўся, але вочы косыя. Пасля вячэры мы заселі ў пакоі князёўны, там досыць цёмна было. Князёўна мала гаварыла, толькі іншыя дамы. У гэты вечар я зусім не меў нагоды пабачыць яе твар. адчуць яе розум. Мы пайшлі на начлег, і я ўсю ноч не спаў, шкадуючы, што сюды прыбыў».
Даследчыкі сцвярджаюць, што хітрая князёўна пасадзіла замест сябе за сталом каля сваёй маці іншую кабету — непрыгожую сяброўку, каб мацней было ўра-
жанне назаўтра ад блізкай сустрэчы. Раніцай, сапраўды, пачуцці князя рэзка змяніліся. Калі Міхал збіраўся паехаць дадому, сябар параіў яму наведаць дзяўчыну і развітацца. Зайшоўшы, князь пабачыў, як тая кленчыць каля ложка і моліцца па французскай кніжцы. Узяўшы малітоўнік у рукі, Радзівіл адкрыў яго на «прарочай фразе»: «Завяршы тое, што пачаў, я дапамагу табе». Іут да маладога магната прыйшло вялікае каханне. У «Дыярыушы» (дзённіку) ён пра гэта запісаў так: «Я руку пацалаваў і з гэтага моманту кахаць страшэнна пачаў. Розныя гаворкі вялі мы. Пайшлі на абед, я не дужа еў, толькі цешыўся мілай асобай князёўны... Пасля абеду танец пачаўся. Мы з князёўнай няшмат танцавалі, толькі седзячы між сабою гаварылі, пасля вячэры зноў танцавалі. Усё больш унутры пашыралася сімпатыя да князёўны. Адным словам, з поўным задавальненнем пайшоў я на месца начлегу і прызнаў, што калі Боская воля чым дырыжуе, то ад яе выкруціцца нельга. Учарашнюю ноч я не спаў ад клопатаў, сёння ж ад задавальнення не ведаю, ці спаць буду».
Праз два дні адбыліся заручыны. Рыбанька піша: «Пасля абеду ўжо з большай фамільярнасцю даў я свой пярсцёнак князёўне, а яе зняў з пальца і ўчыніў ёй першы гвалт, бо пацалаваў яе ў куце ля акна, мяняючы пярсцёнкі». Праз некалькі месяцаў зноў жа насуперак маці згулялі пышнае вяселле, якое працягвалася некалькі дзён.
Есць у Нясвіжы не зусім звычайны помнік, звязаны з імем небезвядомага Фадзея Булгарына, а дакладней, яго дзеда Скандэрбека, як кажуць, пахаванага ў капліцы, што размясцілася каля езуіцкага касцёла. Невялікая каплічка вельмі ўступае па прыгажосці і мастацкім аздабленні свайму велічнаму суседу.
Скандэрбек, па мянушцы Булгарын, паходзіў ад вядомага героя з далёкай Албаніі. Ен трапіў на беларускія землі пасля таго, як гэтыя мясціны абязлюдзелі ў выніку доўгіх кровапралітных войнаў. Сюды запрашалі сяліцца ўсіх, хто захоча, даючы вялікія прывілеі і вызваляючы ад падаткаў на дзесяткі гадоў.
Хадзіла чутка, нібыта Скандэрбек забіў на мяжы свайго суседа Узлоўскага, пасварыўшыся з ім, і вельмі шкадаваў, што так здарылася. Паводле Літоўскага статута забойца павінен быў адкупіцца ад сваякоў загінуўшага. Пакуль вяліся перагаворы. Скандэрбек збудаваў гэтую невялікую капліцу і па некалькі дзён адзін, без яды і вады замольваў тут свой грэх. Кажуць, у ліку вёсак.
Міхал Казімір Радзівіл Рыбанькс
якія адышлі сям’і забітага, былі сучасныя Ганцавічы. Скандэрбек заплаціў царкве на 350 гадоў наперад, каб пасля смерці кожны год спраўлялі па яго душы спецыяльную службу.
Аб капліцы падрабязна расказаў польскі пісьменнік Генрык Жавускі, сябар знакамітага паэта Адама Міцкевіча. У гістарычным рамане «Успаміны Сапліцы», рукапіс якога быў знойдзены ў Нясвіжы, ён піша: «У адну светлую Хрыстову нядзелю князь Пане Каханку, едучы ў касцёл, пачуў, як фурман крыкнуў фарэйтару: «Не бяры ўправа, едзь прама на булгарынскую капліцу».
Вярнуўшыся ў замак з вялікай світай дваран і адзначыўшы свята венгерскім віном, Пане Каханку раптам угнявіўся:
— А па якому праву пан Булгарын размясціўся каля майго касцёла?
Яму расказалі пра выпадак з Булгарынам.
— Я не хачу, каб забойцы ляжалі каля Радзівілаў. Выкінуць Булгарына зараз жа ў поле.
Канонік Гес, свяшчэннік замкавай капліцы, растлумачыў, што духоўныя законы забараняюць выкопваць цела з магілы.
— Дык паслаць гарматы і разбіць ядрамі капліцу!— усклікнуў князь.
Яму адказалі, што пры гэтым можна спаліць увесь горад.
— У такім выпадку я сам паеду і спраўлюся з гэтым Булгарынам... Запрэгчы коней!
Калі падалі карэты, князь угаварыў свайго любімца Лявона Бароўскага паехаць з ім і накіраваўся да капліцы. Калі прыехалі на месца, князь папрасіў Бароўскага выклікаць Булгарына на дуэль. Быў разыграны чарговы спектакль у духу Пане Каханку.
— Пан Булгарын! Ягамосць выклікае вас на паядынак! — закрычаў Бароўскі, уваходзячы ў капліцу.
— А што? — спытаў князь з брычкі.
— Маўчыць, — адказаў Бароўскі.
— Выходзіць, ён баязлівец, — прамовіў князь. — Скажы яму гэта.
— Ягамосць лічыць вас баязліўцам. — закрычаў Бароўскі.
— А што? — зноў спытаў князь.
— Маўчыць, — паўтарыў Бароўскі.
— Скажы яму, што ён дурань!
Бароўскі паўтарыў і, каб кончыць фарс, які яму ўжо
Капліца забойцы надакучыў, адказаў, што, здаецца, сам сюды ідзе, бо ў склепе нешта заварушылася.
— Калі так, то паварочвай коней. He хват, калі не адазваўся на першы выклік, а я не хачу мець справу з людзьмі, якіх патрэбна па тры разы выклікаць на паядынак».
Гым справа і скончылася, а капліца Булгарына стаіць да нашых дзён.
Пісьменнік карыстаўся нясвіжскім архівам, абапіраўся на іншыя гістарычныя крыніцы. У цэлым «Успаміны Сапліцы» напісаны таленавіта, але часам даўнія часы паказаны ідэалізавана. «Такі ж недахоп уласцівы і «Мемуарам скарбніка» папулярнага празаіка Ігната Ходзькі. Ў свой час яны вытрымалі больш як 10 выданняў. Галоўны герой гэтага твора — квестар (скарбнік) нясвіжскага манастыра бернардзінцаў ездзіць ад маёнтка да маёнтка, ад вёскі да вёскі, сустракаецца з рознымі людзьмі і расказвае ім анекдатычныя гісторыі. Тонкі псіхолаг, ён да кожнага знаходзіць свой ключык, ад кожнага можа выпрасіць пару авечак.
Некалькі старонак прысвечана Нясвіжу ў «Аўтабіяграфіі» вядэмага філосафа Саламона Маймана, пра што расказаў у кнізе «Беларусь у люстэрку мемуар-
най літаратуры XVIII стагоддзя» А Мальдзіс. Народ у Беларусі, лічыў філосаф, быццам асёл, стагнаў пад двайною ношаю: пад сваім уласным невуцтвам і забабонамі пануючага класа. Толькі нямногія са шляхты захацелі ўсвядоміць ідэі Асветніцтва «шляхам выхавання, адукацыі і мэтанакіраваных падарожжаў і такім чынам атрымалі магчымасць дзейнічаць для свайго дабра і дабра сваіх падданых». Большасць жа феадалаў бавіла час у забавах. Яны з’яўляліся рабамі ўласных захапленняў, што прыводзіла да згубы тысяч паднявольных сялян. Адным з такіх прыгнятальнікаў быў, паводле слоў Маймана, Караль Станіслаў Радзівіл — Пане Каханку.
Фігура Пане Каханку прыцягвала ўвагу многіх пісьменнікаў. Некалькі твораў прысвяцілі яму браты Юзаф і Каятан Крашэўскія. У іх раманах, аповесцях і ўспамінах вобразна паказаны побыт, норавы жыхароў Нясвіжа.
КНІГІ ОНЛАЙН
