Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Многія творы Якуба Коласа звязаны з Нясвіжам і яго ваколіцамі. Паэт добра ведаў гісторыю краю, яго паданні і легенды.
На захад ад Нясвіжа ўзвышаюцца некалькі курганоў, якія ў народзе называюць шведскімі. Кажуць, што яны засталіся яшчэ ад Паўночнай вайны, калі ў 1706 годзе тут кіпелі крывавыя баі, гінулі тысячы людзей. У паэме «Сымон-музыка» Якуб Колас піша:
Гэй, адвечныя курганы, Сведкі прошласці глухой! Кім вы тут панасыпаны? Чыёй воляю-рукой Вы раскіданы па полі, Даўных спраў вартаўнікі? Эх, не скажаце ніколі, Што казалі вам вякі!
Існуючую ў Нясвіжы легенду аб тым, што недзе у парку, за возерам, у зямлі схаваны вялікія каштоўнасці і ў гэтым месцы нібыта можна ўбачыць залаты слуп, Якуб Колас падае такім чынам:
—Дзедку, глянь, а што бліскае
Там, дзядок, каля крыніц?
Блісь — і зараз жа знікае...
Што за з’явіна такая?
Што за забаўкі начніц?
—Эге ж, хлопчыку, зман гэта, На такі агонь не йдзі:
Hi цяпла ў ім, ні прывету —
Лепш туды і не глядзі;
He шукай агню такога:
He даецца ў рукі ён,
Бо над ім вісіць праклён.
To — спакуса для дурнога,
To — праявіна ліхога, Каб забраць каго ў палон.
Якуб Колас
Гэта — грошы заклятыя, 1х замовіў чараўнік. Неадступны вартаўнік Там вартуе грошы тыя.
Памяць аб аўтары «Сымона-музыкі» і «Новай зямлі» жыве v гэтым краі. У 1956 годзе імя класіка беларускай літаратуры было прысвоена Нясвіжскай школе-інтэрнату, а пасля яе закрыцця, яго носіць педвучылішча. У гонар вялікага земляка названа адна з вуліц горада.
У Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі атрымалі адукацыю многія вядомыя людзі. 3 яе сцен выйшлі пісьменнікі Кузьма Чорны, Рыгор Мурашка. Васіль Сташэўскі, этнографы і фалькларысты Адам Багдановіч — бацька паэта Максіма Багдановіча — і Аляксандр Сержпутоўскі.
Цікавы лёс Аляксандра Сянкевіча. Ен вучыўся ў семінарыі адначасова з Якубам Коласам, а ў 1906 годзе арганізаваў вядомы з’езд настаўнікаў у Мікалаеўшчыне. Каб не трапіць у турму, Сянкевіч эмігрыраваў у Аме-
рыку, атрымаў там медыцынскую адукацыю. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі вярнуўся ў Расію, на Далёкі Усход, дзе ўдзельнічаў у партызанскім руху. Сябар легендарнага С. Лазо, наш зямляк паслужыў прататыпам вобразаў доктара Сташынскага ў рамане А. Фадзеева «Разгром», Садовіча ў аўтабіяграфічнай трылогіі «На ростанях» і Баса-Грэнкі ў п’есе «Забастоўшчык» Якуба Коласа.
У 1907—1908 гадах на Нясвіжчыне, у Дольным Снове, працаваў на бровары малады Янка Купала. Афіцыйна ён лічыўся памочнікам вінакура, а ў сапраўднасці з’яўляўся чорнарабочым мясцовага памешчыка Мікалая Гартынга. Пра бровар у паэта засталіся самыя змрочныя ўспаміны. Ен пісаў, што «зазнаў там такога пекла, якога яшчэ не меў». У гэты час Янка Купала ўжо многа пісаў. Частка твораў, напісаных у Дольным Снове, увайшла ў першы зборнік паэта «Жалейка», што выйшаў у 1908 годзе. Як успамінаў сам аўтар, «агромністая частка напісанага загінула. Я многа пасылаў у Вільню рэвалюцыйных вершаў, якія, дзякуючы цэнзурным умовам таго часу, друкаваць было нельга. і яны недзе з архівам «Нашай нівы» загінулі». М. Лапко ў сваіх успамінах адзначае, што Купала распаўсюджваў нелегальную літаратуру, за гэта яму пагражала звальненне з работы. У верасні 1908 года Янка Купала выехаў з Дольнага Снова ў Вільню. У памяць аб вялікім беларускім паэце адна з вуліц Нясвіжа носіць яго імя.
У час Першай сусветнай вайны Беларусь, у тым ліку і Нясвіжчына, стала арэнай жорсткіх баёў. Тут размяшчаліся шматлікія войскі. У адным з атрадаў, размешчаных у Гарадзеі (Замір’і), служыў рускі пісьменнік Канстанцін Паустоўскі. Малады чалавек толькі што страціў любімую дзяўчыну. Можа, і з гэтай нагоды ён апісвае ваколіцы Гарадзеі досыць песімістычна: «Нічога больш пахмурнага, чым гэта сяло, я не бачыў у жыцці. Нізкія абшарпаныя хаты, роўная голая зямля і ніводнага дрэва вакол». Змрочны пейзаж дапаўнялі «брудныя абозныя фурманкі, касматыя худыя коні» і абозныя салдаты, якія страцілі да таго часу «бравы воінскі выгляд». Уражанне дапаўняла позняя беларуская восень — «чорная, без святла», з частымі дажджамі.
Успамінае пісьменнік і такую дэталь. Да прыезду на Заходні фронт Мікалая II было загадана прывесці ў парадак Замір’е. Для гэтага з лесу прывезлі шмат елак і замаскіравалі імі самыя «дрэнныя халупы...»
Праз некаторы час Паустоўскі трапіў у палявы шпі-
таль у Нясвіжы. Там ён шмат чытаў, а часам на мыліцах выходзіў у горад. Любіў слухаць апавяданні старых людзей пра забавы Радзівілаў, пра тысячы сялян, што стаялі з паходнямі ўздоўж дарогі ад самай рускай граніцы да Нясвіжа, калі Пане Каханку сустракаў сваю палюбоўніцу — авантурыстку герцагіню Кінгстан. пра шумныя паляванні, самадурства і шляхецкую фанабэрыю.
Часта заходзіў Паустоўскі да нясвіжскага гадзіннікавага майстра. «3 усіх бакоў асцярожна цікалі гадзіннікі, на акне цвіла пеларгонія, і майстар, гледзячы ў чорную лупу, расказваў мне местачковы'я навіны». Там жа з выпадковай пакамечанай газеты пісьменнік даведаўся пра смерць абодвух сваіх родных братоў — Барыса і Вадзіма. Яны загінулі ў адзін і той жа дзень на Заходнім фронце. 3 Нясвіжа Канстанцін Паустоўскі паехаў у Маскву, каб заспакоіць маці.
Восенню 1939 года ў Нясвіжы пабываў рускі пісьменнік Валянцін Катаеў. Ен прыязджаў сюды разам з першым сакратаром ЦК КП(б)Б П. Панамарэнкам. У выніку з’явілася апісанне горада: «Жыццё ў Нясвіжы прыкметна наладзілася: адчынены кавярні, некаторыя магазіны, на вуліцах рабочая гвардыя з чырвонымі павязкамі на рукаве, з паляўнічымі стрэльбамі ў руках».
Валянцін Катаеў апісаў гутаркі байцоў Чырвонай Арміі з мясцовымі жыхарамі. Аднаго «малайцаватага танкіста», маскоўскага дваццацігаловага хлопца, уразілі прыватныя магазіны ў Нясвіжы. Гэта яму здалося недарэчным, бо ён доўга круціў галавою і ў скрусе мармытаў: «Ай-ай-ай». Ен з разяўленым ротам прысядаў ад цікавасці і, заглядаючы ў вочы адной хатняй гаспадыні, дапытваўся: «I крамы ёсць? Прыватныя? Зусім так-такі прыватныя?».
У доме былога старосты тады размяшчалася часовае ўпраўленне, куды ішлі за парадай рабочыя, сяляне, хатнія гаспадыні, настаўнікі, гаспадары магазінаў і кафэ. «Спраў шмат, пытанняў шмат. Перад часовым упраўленнем стаіць складаная задача — перавесці разбуранае вайной жыццё на новыя рэйкі».
Значнасць Нясвіжа, працягвае Катаеў, заключаецца ў тым, што тут захаваўся адзін са знакамітых замкаў, які належаў легендарна багатым Радзівілам. Пісьменніка зацікавілі каменныя халодныя лесвіцы, аздобленыя меднымі балясамі, змрочны вялікі пярэдні пакой, увешаны старадаўнімі партрэтамі і ўстаўлены цёмнай мэбляй, дзе
часова размясціліся ўзброеныя чырвонаармейцы і стаяў кулямёт. Аканом правёў Катаева па замку. «Мы моўчкі ішлі за ім, здзіўляючыся памерам, колькасці і багаццю панскіх пакояў. Кідалася ў вочы багацце мэблі, паркетаў, складзеных з мноства каштоўных гатункаў дрэва — чырвонага, чорнага, лімоннага, масіўных паліраваных дзвярэй, агромністых люстраў у тонкіх залатых рамах». Пісьменніка ўразіла Паляўнічая зала, «высланая шкурамі мядзведзяў, ваўкоў, лісіц. На доўгіх сталах была раскладзена паляўнічая зброя, пісталеты, мушкетоны, кінжалы, сучасныя штуцэры, вінтоўкі. На сценах віселі рогі аленяў, ласёў, іклы дзікоў. Апошнія былі апраўлены ў золата, пад імі подпісы». Яны сведчылі, што гэтыя рогі і іклы атрымалі калісьці прэстыжны Гран-пры на паляўнічай выстауцы ў Парыжы.
Асабліва ўразіла Катаева Рыцарская зала, дзе было мноства даспехаў — шлемаў, нагруднікаў, набедранікаў. «Рады рыцараў стаялі ўздоўж белых сцен, пабліскваючы цьмяным срэбрам і золатам. Стаялі цэлыя рыцары-коннікі са страусавымі пёрамі на рашотчатых шлемах».
Сёння ў нясвіжскі санаторый прыязджаюць многія беларускія пісьменнікі. I шмат у якіх іх творах потым узнікае вобраз Нясвіжа. Адным з першых у студзені пасляваеннага І946 года тут пабываў Пімен Панчанка. У старажытных сценах напісаў ён паэму «Ноч у Нясвіжскім замку». Яе герой з палёгкай уздыхае: «I вайна ўжо легенда» Але неадступныя ўспаміны пазбаўляюць яго сну. На сцяне пакоя яшчэ вісіць партрэт былой гаспадыні замка. Абое яны — паэт і княгіня — успамінаюць але ўспаміны ў іх зусім розныя. Герой уяўляе адну з ваенных начэй, праведзеных у нясвіжскім парку:
Адпачну. Толькі вось прыгадаю Я адну франтавую ноч...
Цяжкія дарогі вайны прывялі сюды маладзенькага салдата:
А я без гранат, без куль, без сцежак У Нясвіжскім парку галодны ляжаў. А танкі варожыя злева і справа...
У такую жудасную хвіліну салдат, якога быццам «прыкавалі да зямлі цвікамі зор», думаў не толькі пра сябе. Яму было шкада замка — цудоўнага помніка сівых стагоддзяў. I калі на партрэце «ажывае» княгіня, калі яна пачынае гаварыць з героем паэмы, былы воін ёй з гонарам адказвае:
Тут спяць, адпачываюць Нашчадкі тых асілкаў, Што замак збудавалі Для.вас у даўні час. Тут гояць свае раны Героі-партызаны, Якія каля Несвіжа Хадзілі ў бой не раз.
Цяпер, адзначае паэт, усё ў замку змянілася. Сама княгіня — у Аргенціне альбо ў туманным Лондане. I толькі дух яе трывожыць адпачываючых голасам савы. Засталіся легенды. Герой успамінае адну з іх. Але яму цяпер не да «цёмных паданняў магнацкай старажытнасці». Былому салдату не даюць зараз спаць «абгарэлыя руіны-раны мілай Беларусі».
У Нясвіжскім санаторыі адпачывалі Пятрусь Броўка, Максім Танк, Анатоль Астрэйка, Піліп Пестрак, Алесь Бачыла, Мікола Хведаровіч, Раман Сабаленка, Мікола Ткачоў. Тут былі напісаны старонкі ўспамінаў Івана Грамовіча, якія ўвайшлі ў кнігу «У сховах памяці і сэрца». Бываў у гэтых мясцінах Аркадзь Куляшоў. Наведваючы Нясвіж, прысвячаюць яму вершы і паэты больш маладога пакалення — дастаткова успомніць «Зіму ў Нясвіжы», «Ля гэтых сцен прайшлі вякі» Леаніда Дайнекі. «У нясвіжскім парку» Таццяны Дзмітрусёвай. «Таполю» Любы Тарасюк.
Расказ пра пісьменнікаў, якія звязалі свой жыццёвы і творчы лёс з Нясвіжам, скончым радкамі, прысвечанымі таленавітаму беларускаму паэту Паўлюку Пранузу. Нарадзіўся ён далёка адсюль — у вёсцы Вылева Добрушскага раёна Гомельскай вобласці. Вучыўся ў Гомельскім педінстытуце. Зенітчыкам ваяваў на франтах Вялікай Айчыннай. 3 1945 года і па сённяшні дзень Паўлюк Прануза жыве ў Нясвіжы. Спачатку выкладаў беларускую мову і літаратуру ў Нясвіжскім педвучылішчы імя Якуба Коласа. Потым настаўнічаў у сярэдняй школе. Цяпер — на заслужаным адпачынку. Але творчага спакою паэт па-ранейшаму не ведае.
КНІГІ ОНЛАЙН
