Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Рэзка адмоўна ставіцца Пікуль да асобы князя. Для яго той «дзесяціпудовы ілгун, абжора і п’яніца, які мог бы паспрачацца з самім Гарганцюа». Аўтар піша, што Радзівіл выпіваў па сем бочак віна ў тыдзень. У сутарэннях працавалі помпы, якія падавалі віно на верхнія паверхі замка. Гэтую «вінную раку» «перапампоўвалі» страўнікі гасцей князя, вось чаму яна не затапляла памяшканне.
Пікуль апавядае, што «у гэтым замку літоўскага ваяводы блукала няўлоўная жаночая цень. Прыгажуня з тонкімі рысамі твару, уся ў чорным адзенні, яна спрытна пазбягала п’яных абдымкаў паноў». Аўтар намякае на князёўну Тараканаву, якая на самой справе ў нясвіжскім замку ніколі не была, хаця сустракалася з Каралем Радзівілам у Еўропе, вяла з ім перапіску. Пра гэта даволі падрабязна пісаў П. Мельнікаў (Андрэй Пячэрскі) у гістарычным рамане «Князёўна Тараканава і прынцэса Уладзімірская». Загадкавая жанчына, якая сама не ведала сваё сапраўднае паходжанне, выдавала сябе за дачку імператрыцы Лізаветы Пятроўны, народжаную ў законным шлюбе з фельдмаршалам графам Разумоўскім. Пра зносіны з нясвіжскім князем аўтар піша: «Блізкія сувязі яе (самазванкі) з палякамі, якія выехалі за граніцу, асабліва са знакамітым Карлам Радзівілам, каронным генеральнай канфедэрацыі маршалкам, палацінам віленскім, з гэтым магнатам, уладальнікам незлічоных багаццяў, ідалам шляхты, вядомым пад імем Пане Каханку, не пакідаюць сумнення. што гэтая жанчына была прыладай польскай інтрыгі супраць імператрыцы Кацярыны II». Мельнікаў-Пячэрскі сцвярджае, што Радзівіл абыходзіўся з падстаўной прынцэсай, як з сапраўднай дачкой імператрыцы. He шкадаваў грошай. пакуль яны ў яго былі, каб самазванка праводзіла дні ў раскошных балях. за што абяцала Радзівілу вярнуць Полыіічы вобласці, якія ёй належаць, і скінуць Панятоўскага.
Але хутка адносіны да князёўны Тараканавай рэзка змяніліся. Пане Каханку паехаў з павіннай галавою да Станіслава Аўгуста. Радзівілу прапанавалі дапамагчы вярнуць «прынцэсу» Лізавету ў Расію, паабяцаўшы за гэта вярнуць яму ўсё, што ён страціў. Князь не згадзіўся. Пячэрскі піша: «Як ні цяжка было ў гэты час Пане Каханку, але ён, не аднойчы лёгка прымірыўшыся з сумленнем, на гэты раз рашуча адмовіўся ад ‘здрады няшчаснай жанчыне». Тады яму паабяцалі вярнуць усё канфіскаванае, калі ён не будзе дапамагаць самазванцы. Нясвіжскі магнат згадзіўся. Яму аддалі ўсе яго велізарныя маёнткі, і Караль вярнуўся ў Нясвіж, дзе наладжваў надзвычай раскошныя балі, быў здольны на эксцэнтрычныя выхадкі. Мельнікаў-Пячэрскі прыводзіць некалькі анекдатычных выпадкаў, апісвае, напрыклад, паездкі князя летам на санях па дарозе, пасыпанай соллю.
У Нясвіжскім замку аднойчы летам сабралася мноства гасцей. Баль працягваўся да глыбокай ночы, але і ноччу
госці пакутавалі ад спякоты. Пекныя пані і маладыя паненкі часта мянялі свае ўборы і выціралі хусцінкамі твары. Даволі поўны, князь больш за ўсіх цярпеў ад гарачыні. У адзін з такіх момантаў ён звярнуўся да прысутных і паабяцаў на раніцу зіму і катанне ў санках. Такі жарт быў занадта смелы нават для князя. Госці вырашылі, што князь вельмі п’яны. Але якое ж было іх здзіўленне, калі раніцай яны ўбачылі «снег» на двары.зам-* ка і сані, якія чакалі іх. I ўсё гэта пад промнямі гарачага летняга сонца! Прыгледзеўшыся, госці зразумелі — усё наваколле ўсыпана соллю. Дарагой, прывазной у той час з-за мяжы! Карэты паехалі да касцёла. Пасля такога катання сяляне і бяднейшая шляхта запасліся дэфіцыта:* на гады. Неяк князь убачыў, як адзін шляхціц сыпле соль з дарогі ў сваю брычку. Ен загадаў слугам насыпаць да самага верху, каб сквапны пан ішоў побач пешшу, а людзі ведалі, які ён скнара і як зганьбіў-свой шляхецкі гонар. \
Расказвае ў сваёй аповесці Мельнікаў яшчэ пра адно здарэнне ў духу Пане Каханку, вялікага выдумшчыка. Аднойчы ён так разышоўся, што навгу яго закадычны сябар, небагаты шляхціц, не вытрымаў і абазваў князя ілгуном. Той у запале адказаў аплявухай. Гэта вялікая абраза замуціла розум гордаму шляхціцу, і ён кінуўся да Радзівіла з нажом. Ледзьве паспелі схапіць яго за рукі і вывесці з замка.
Абражаны пачаў судовую справу ў абарону свайго гонару, але суд быў на баку багатага. Бедалага ўсё прасудзіў да ніткі і аднойчы прыйшоў у замак да князя. Здзіўлены магнат запытаў, як ён асмеліўся з’явіцца яму на вочы, і вось што пачуў у адказ. На свеце ёсць два вялікія дурні: першы — князь, бо асмеліўся раўняць сябе з Кацярынай Вялікай, а другі — ён, шляхціц, таму што ўзяўся судзіцца з князем. Параўнанне з імператрыцай спадабалася Радзівілу, ён заключыў былога сябра ў абдымкі, усё яму дараваў і аддаў прасуджаную маёмасць.
Шмат цікавага можна даведацца аб старажытным горадзе і яго гаспадарах з кнігі вядомага беларускага вучонага і пісьменніка Адама Мальдзіса «Беларусь у люстэрку мемуарнай літаратуры XVIII стагоддзя». У адным з раздзелаў аўтар расказвае пра магнацкія сем’і. Іх на Беларусі было нямала — Сапегі, Агінскія, Масальскія, Пацы, Тышкевічы, Чартарыйскія, Пацеі... Але першае месца сярод іх займалі Радзівілы, якія паводле
легенды выводзілі свой род ад старажытнай рымскай арыстакратыі. Пачынальнік роду, нібыта, дабраўся морам у Літву і заснаваў тут паселішча Рамнову (Новы Рым). Прозвішча Радзівіл упершыню сустракаецца ў гісторыі толькі ў ірчатку XV стагоддзя. У 1547 годзе род стаў княжацкім. Ужо ў той' час гэта была адна з наймагутнейшых, найбагацейшых у Вялікім княстве Літоўскім сем’яў. Яе ўплыў узмацніўся, калі кароль Жыгімонт Аўгуст ажаніўся з Барбарай Радзівіл. Яе брат нясвіжскі ўладальнік Мікалай Радзівіл Чорны пачаў марыць аб самастойнасці свайго княства і аб каралеўскай кароне, выступіў супраць польскага караля, прыняў пратэстанцтва каб не падпарадкоўвацца каталіцкаму двару.
Адам Мальдзіс падкрэслівае, што многія Радзівілы пакінулі мемуары. Як ужо гаварылася, цікавую кнігу пра сваё падарожжа напісаў Мікалай Радзівіл Сіротка. Пакінуў успаміны і яго брат кардынал Ежы Радзівіл. Вядомы «Збор каляндарных дзён», які вёў Караль Радзівіл, бацька Рыбанькі. Апошні ў сваю чаргу на працягу 30 гадоў кожны дзень вёў запісы. Такія крыніцы даюць багаты матэрыял для вывучэння побыту і нораваў тагачаснага Нясвіжа, яны, сцвярджае аўтар, пераконваюць, «што ўсіх Радзівілаў нельга мераць адной меркай. Прадстаўнікі гэтага роду розніліся не толькі характарамі, але і перакананнямі». Некаторыя з іх падзялялі ліберальнаасветніцкія погляды, выступалі за рэформы, супраць царскага самаўладства.
Асветнікам можна назваць, напрыклад, Мацея Радзівіла, які доўгі час жыў у Нясвіжы, пісаў оперы, актыўна удзельнічаў у паўстанні 1794 года пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі. Ен горача падтрымаў канстытуцыю 3 мая 1791 годасялян вызваляў ад прыгонніцтва. Царскія ўлады праследавалі яго, адабралі ў Мацея права на апеку над князем Дамінікам, наследнікам агромністых нясвіжскіх багаццяў.
Нямала радкоў прысвечана ў кнізе неардынарнай асобе Пане Каханку, якога пісьменнік называе нясвіжскім Фальстафам. Яго бацькі гетман Міхал Казімір Рыбанька і Францішка Уршуля пасля ранняй смерці іншых дзяцей вельмі песцілі свайго сына-нашчадка, таму нават не адправілі яго вучыцца за мяжу. Але цяжка пагадзіцца з тым, што Пане Каханку рос малапісьменным, абмежаваным, калі ўлічыць, што яго маці была першай паэткай і драматургам на ўсёй Рэчы Паспалітай. Аўтару гэтай кніжкі давялося чытаць цэлы зборнік пісьмаў сямігадовага Караля Станіслава — будучага Пане Каханку,
тады як, напрыклад, Г. Жавускі сцвярджае, што ён не ведаў літар аж да пятнаццаці гадоў.
У 1762 годзе, пасля смерці бацькі, Пане Каханку стаў самым багатым у Рэчы Паспалітай магнатам, атрымаўшы да таго тытул віленскага ваяводы. Польскі гісторык Ю. Нямцэвіч пісаў, што яму належала каля пяці тысяч вёсак, больш за тысячу гарадоў і мястэчак, якія давалі ў год сорак мільёнаў злотых даходу. Вялікія багацці Радзівіла, сцвярджае Адам Мальдзіс, дазвалялі нясвіжскаму князю наладжваць пышныя святы, калі «вяселле — то тыдзень, калі — пахаванне — то тры дні бесперапыннага п’янства». Як піша вучоны, «гучна адзначаліся рэлігійныя святы, імяніны. Напрыклад, на каляды 1780 rofla з Рыгі ў Нясвіж было дастаўлена 1500 бутэлек шампанскага, 300 рэйнскага віна, 200 бургундскага, 100 араку, 3 бочкі англійскага піва, 1000 фунтаў васковых свечак, 10 бочак пораху для феерверкаў, 15 бочак свежых і марынаваных вустрыц, цэнтнеры перцу, імберу, карэнняў, мяшкі разынак і лімонаў, урэшце, 100 галоў «цукругандыжброту» і 8 фунтау кавы».
Мемуарысты ў сваіх успамінах пра Пане Каханку часам падаюць спрэчныя, супрацьлеглыя характарыстыкі. Многім імпанавала, што ён прытрымліваўся старых шляхецкіх традыцый, апранаўся ў беларускую вопратку нават тады, калі іншыя ўжо прызвычаіліся да замежнага адзення. Як сцвярджае Нямцэвіч: «быў гэта мужчына прыгожы, глядзеў горда зверху. Меў ён на сабе пунсовы аксамітны плашч, зашпілены гузамі, а ўверсе — клямрай (спражкай — КШ.-П.) з брыльянтаў, сярод якіх ззяў каштоЎны карбункул. сабаліны каупак, карабеля (крывая шабля. — Ш-П} пры баку з золатам і брыльянтамі, абвіслыя вусы.
Захавальнікам нацыянальных традыцый застаўся князь у памяці аднаго з прыдворных чыноўнікаў. «Караль Радзівіл. выбраўшы сталую рэзідэнцыю ў Нясвіжы. рашыЎ увесь свой уплыў скіраваць на тое. каб. прынамсі. v Літву не дапусціць той чужаземнай заразы і захоўваць v непарушнай цэласці ўсе старыя звычаі бацькоў».
Некаторыя мемуарысты пісалі, што ваявода абараняў «бедных ад гвалту магнатаў», працягваў «дабрачынную pvKV бедным, няшчасным». Нясвіжскі ардынат. маўляў, «хацеў даць свету ўзорны прыклад утаймавання і прыніжэння фанабэрлівай чалавечай пыхлівасці, наследавання сапраўднай хрысціянскай цнатлівасці, любові да бліж-
няга, чалавечнасці і дабрачыннасці — прытым імкнуўся палепшыць і ўзвысіць вясковае саслоўе». Са станоўчага боку паказвае Пане Каханку Жывускі ва «Успамінах Сапліцы». Хаця «князь не быў па-загранічнаму адукаваны», але недахоп ведаў у яго кампенсаваўся «вялікім і светлым прыроджаным розумам», увогуле, «сэрца яго было далёка ад усялякай подласці».
Мальдзіс прыводзіць супрацьлеглыя меркаванні аб Пане Каханку. Напрыклад, Е. Кітовіч успамінаў: «Трэцім п’яніцам Рэчы Паспалітай, пасля надворнага літоўскага маршалка Януша Сангушкі і кароннага краўчага Адама Малахоўскага,быў віленскі ваявода князь Караль Радзівіл, які па натуры мала адрозніваўся ад вар’ята, а п’яны зусім шалеў».
КНІГІ ОНЛАЙН
