Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
віка-Пеюна. Усе беларускія аб’яднанні былі тады забаоонены. Лявонаўцам дазволілі толькі мець... пажарную ахову. Пад яе шыльдай і пачалі праводзіць культурнаасветніцкую работу. 17 аматараў мастацтва вырашылі стварыць свой драматычны тэатр. П’есы розных беларускіх аўтараў С. Новік-Пяюн прывёз з Вільні, дзе толькі што скончыў настаўніцкія курсы. За дзесяць гадоў Лявонавіцкі тэатр падрыхтаваў і паставіў 21 п’есу. Сярод іх былі «Паўлінка» Янкі Купалы, «Модны шляхцюк» Каруся Каганца, «Збянтэжаны Саўка» Леапольда Родзевіча. Спектаклі ігралі ў будынку так званага «магазіна», дзе ў царскія часы сяляне захоўвалі збожжа на выпадак дрэннага ўраджаю. У 1933 годзе яго перабудавалі ў Народны дом, які захаваўся да нашых дзён. Тэатр працаваў не толькі ў сваёй вёсцы, выязджаў у суседнія, у Клецк, Нясвіж. Пра яго пісалі газеты ў Вільні.
У пастаноўках прымалі ўдзел аркестр пад кіраўніцтвам П. Казака і Лявонавіцкі хор, якім кіраваў С. НовікПяюн. 3 вялікай любоўю Сяргей Міхайлавіч успамінаў аб самадзейных акцёрах Лявонавіцкага тэатра, што самааддана і бескарысліва працавалі дзеля асветы людзей: «Казак Павел Фёдаравіч быў універсалам: выдатны драматычны артыст, рэжысёр, скрыпач-кампазітар, кіраўнік аркестра, выдатны мастак. Ролі, якія выконваў Павел Фёдаравіч, хвалявалі і захаплялі гледачоў. Новік Кацярына Міхайлаўна выдатна выконвала і драматычныя і камедыйныя ролі. Калі была драма — яе выкананне хвалявала да слёз, калі ж камедыя — гледачы смяяліся да слёз. Усім падабаўся і цудоўны голас артысткі — лірычнае сапрана, за якое яе неаднойчы ўзнагароджвалі апладысментамі».
Таленавітыя артысты неслі сваім аднавяскоўцам і жыхарам навакольных вёсак беларускую культуру. Да нашых дзён мясцовыя людзі з удзячнасцю ўспамінаюць аб рабоце лявонавіцкіх асветнікаў.
Новая старонка ў гісторыю тэатральнага мастацтва Нясвіжчыны была ўпісана пасля Вялікай Айчыннай вайны. Цудоўны калектыў падабраўся ў студыі драматычнай творчасці раённага Дома культуры ў 60-ыя гады. Яе работай кіраваў энтузіяст тэатральнага мастацтва У. Садоўскі. Пра гэты аматарскі тэатр пісаў у кнізе «Тэатральная самадзейнасць Савецкай Беларусі» мастацтвазнавеіц С. Пятровіч. На нясвіжскай сцэне былі пастаўлены многія п’есы А. Астроўскага, «Рэвізор» і «Жаніцьба» М. Гогаля, «У стэпах Украіны» А. Карнейчука,
творы іншых аўтараў. Таленавітымі акцёрамі зарэкамендавалі сябе У. Садоўскі, В. Гарабец, А. Мельнікава, К. Крысік і інш.
У гэтыя ж гады актыўна працаваў драматычны гурток у Нясвіжскім педвучылішчы, які узначальвала выкладчыца беларускай мовы Н. Саўчанка. Ею былі пастаўлены спектаклі «Казка аб праўдзе» М. Алігер, «Пяюць жаваранкі» К. Крапівы, «Паўлінка» Янкі Купалы, «У бэзавым садзе» Ц. Саладара, «Рэвізор» М. Гогаля.
Прыкметны след у мясцовым тэатральным жыцці пакінула пастаноўка оперы «Джанат» (музыка Льва Шварца, лібрэта Эдзі Агняцвет), ажыццёўленая настаўнікамі і вучнямі Нясвіжскай музычнай школы ў 1964 годзе. Яна прысвячалася дружбе людзей розных нацыянальнасцей.
Пастаноўму оперы здзейснілі дырэктар музычнай школы I. Троска і Э. Дрнаян. Дэкарацыі рыхтаваў прафесіянальны мастак К. Хадасевіч, дапамагаў яму мастаккансультант I. Пешкур. Галоўныя ролі выконвалі Я. Яснікаў, вучні музычнай школы Л. Гуль, I. Жук, С. Злотнікава, А. Чапко і інш. Поспеху спрыяў цудоўны аркестр. Яго ўдзельнікі Л. Жук, В. Мінец, А. Мезенка, 3. Бурдзянюк. Некаторыя з іх потым скончылі кансерваторыю, сталі прафесіянальнымі музыкантамі. Многае ўдзельнікам спектакля далі сустрэчы з аўтарам лібрэта Эдзі Агняцвет.
Сёння пры нясвіжскім Доме культуры працуе драматычны гурток. 3 поспехам прайшлі яго спектаклі: «Не было ні гроша, а раптам алтын», «Не ўсё кату масленіца» А. Астроўскага, «Трыбунал» А. Макаёнка, «Прымакі» Янкі Купалы, «Кахае — не кахае» Т. Кажушніка і дзесяткі іншых. Актыўны ўдзел у спектаклях прымалі і прымаюць людзі, улюбёныя ў драматычнае мастацтва: Р. Шыманоўская, М. Дрозд, К. Крысік, Т. Ярмоленка, Э. Булат, Г. Шкода, Б. Сасноўскі і інш. Дэкарацыі рыхтавалі М. Сяўрук, Ф. Дашко, К. Хадасевіч і інш. У 1990 годзе драматычны калектыў нясвіжскага Дома культуры атрымаў званне народнага тэатра.
Некалькі ўраджэнцаў Нясвіжскага раёна сталі акцёрамі-прафесіяналамі. Гэта — актрыса Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы Т. Пузіноўская, акцёр Дзяржаўнага тэатра музычнай камедыі Беларусі А. Касцецкі, малады таленавіты рэжысёр Н. Сянкевіч.
НЯСВІЖСКАЕ «ДО»
О родны Нясвіж, ганаруся табою, Мой горад стары і такі малады.
С. Новік-Пяюн
Нясвіжская зямля здаўна славілася развітой музычнай культурай. Невыпадкова Якуб Колас «знайшоў» свайго Сымона-музыку ў ваколіцах Нясвіжа — якраз адсюль таленавіты Арфей зямлі беларускай пайшоў да людзей панёс ім «песень дар, агонь душы і сэрца жар».
Больш за чатыры стагоддзі назад у нясвіжскай друкарні быў надрукаваны «Канцыянал» — адзін з першых у Беларусі нотных зборнікаў, які змяшчаў больш за сотню песень (кантаў) з прыкладзенымі да іх нотамі. Тытульны ліст «Канцыянала» не захаваўся. Але на апошняй старбнцы зборніка ёсць надпіс: «Надрукавана ў Нясвіжы, выдавец пан Мацей Кавячынскі. Друкар Даніэль, 8 лістапада 1563 года».
Беларуская даследчыца Н. Парэцкая лічыць, што складальнікам «Канцыянала» быў Сымон Будны. У яго ўвайшлі маральна-павуча’льныя песні, якія заклікаюць весці сумленнае, дабрачыннае жыццё, устрымлівацца ад п’янства і абжорства. Сярод іх можна адзначыць такія, як «Сэрцам да справядлівасці», «Вывучай жа, кожны, сёння чЛабрачыннасць», «Паглядзіце, усе людзі». Нясвіжскі спеўнік .утварылі песні Фамы Сакалоўскага, Андрэя Пшэтэцкага, Соф’і Алесніцкай, Мікалая Рэя, Якуба з Любліна і інш. Многія з гэтых твораў былі вядомы і да нясвіжскага выдання. Увайшлі сюды і новыя свецкія песніканты.
Парэцкая адзначае, што выданне спеўніка ў Нясвіжы ў 1563 годзе служыць доказам ранняга нотадрукавання ў Беларусі. Яго антыкаталіцкая і нават антырэлігійная накіраванасць і свецкі характар паказваюць высокі ўзровенв развіцця прагрэсіўнай думкі ў нашым краі, гра-
мадскую актыўнасць перадавых дзеячаў беларускага асветніцтва.
Адначасова з нясвіжскім «Канцыяналам» быў выдадзены дадатак да яго, дзе налічвалася 5 псальмаў і 8 песень. Пад некаторымі з іх стаіць прозвішча Марціна Чаховіча. У дадатку ўпершыню ў Беларусі сустракаюцца песні з палітычнай афарбоўкай.
У 1594 годзе нясвіжскі зборнік перавыдадзены ў Вільні. Пры гэтым «Канцыянал» падпаў пад «чыстку», — з яго выкінулі песні палітычнага характару.
У канцы XVI стагоддзя ў Нясвіжы існавала музычная бурса (школа). Туды прымалі таленавітых дзяцей з ніжэйшых саслоўяў. Часта вучні бурсы выступалі пры двары нясвіжскіх магнатаў, за што атрымлівалі невялікую плату.
У XVI стагоддзі былі вядомы і самавучкі-артысты з народа. Згодна з дакументамі Літоўскай метрыкі, у той час бралі падатак «с медведннков, дудннков, скрііпков н с каждого гудка н нных, в местах мешкаючых, хто службы певное не маеть, с головы самого н белых голов (жанчын. — К. Ш.-П.) н детей нх по осьмн грошей».
У XVIII стагоддзі ў Беларусі атрымалі распаўсюджанне прыгонныя аркестры і капэлы. Далёка ішла слава пра слуцкі, слонімскі, гродзенскі ансамблі, але буйнейшым аркестравым калектывам была нясвіжская прыдворная капэла Радзівілаў. Побач з замежнымі спевакамі і музыкантамі ў яе складзе выступалі таленавітыя прыгонныя сяляне. Вядомы некаторыя кіраўнікі капэлы з мясцовых жыхароў. Гэта Юрый Бакановіч (з 1749 года) і прыгонны Янка Ценціловіч (з 1751 года). Такая кар’ера мужыка была ў феадальнай Беларусі рэдкасцю. Выключэннем з’явілася і тое, што Ценціловіч атрымаў музычную адукацыю ў Італіі. Там жа вучыўся яшчэ адзін нясвіжскі скрыпач — Матэвуш.
Вялікае значэнне для развіцця культуры Беларусі XVIII стагоддзя мела дзейнасць музычных школ, дзе вучыліся дзеці прыгонных сялян. Асаблівую вядомасць атрымала нясвіжская школа, адкрытая ў 1751 годзе. Прыгонных хлопчыкаў, сабраных з маёнткаў Радзівілаў, вучылі іграць на скрыпцы, віяланчэлі, флейце, габоі, валторне, фагоце. Школа рыхтавала інструменталістаў для прыдвор нага аркестра і выканаўцаў вакальных партый у оперных спектаклях.
У Нясвіжскім замку ставіліся оперы як замежных, так
і мясцовых аўтараў. Напрыклад, музыку да аперэты «Агатка» і оперы «Войт альбанскага паселішча» напісаў кампазітар нямецкага паходжання Ян Давід Голанд (1746—1825), які працаваў у 1780—1802 гадах дырыжорам нясвіжскага аркестра, а пазней выкладаў у Віленскім універсітэце. Вершаванае лібрэта напісаў Мацей Радзівіл. Рукапіс «Агаткі» захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы ў Варшаве. Беларускі пісьменнік і вучоны А. Мальдзіс знайшоў лібрэта аперэты і пазнаёміў з яе зместам чытачоў.
Дзея адбываецца ў вёсцы, дзе жыве галоўная гераіня — звычайная сялянская дзяўчына. Яна горача і аддана кахае прыгоннага Антона Цалку. Падстароста Піяшка хоча разбіць іх каханне, разладзіць вяселле і выдаць Агатку за свайго спадручнага Антона Гайдака. Усе непаразуменні адбываюцца з-за таго, што ў хлопцаў аднолькавыя імёны. Здавалася б, нішто ўжо не можа выратаваць закаханых. Але ў справу ўмешваецца добры пан — ён праганяе дрэннага слугу і дазваляе Агатцы выйсці замуж за Цалку.
Можа здацца, што ў «Агатцы» расказана звычайная сентыментальная гісторыя. Але ў лібрэта адчуваюцца пэўныя антыпрыгонніцкія акцэнты. Агатка спявае арыю аб цяжкім жыцці сялян, якія церпяць здзекі ад панатырана. У другой арыі гаворыцца, што сяляне з’яўляюцца кармільцамі памешчыкаў, што «крывавай працай сялянскіх рук карыстаюцца ўсе саслоўі». Антон кідае Піяшку ў твар абвінавачванне, што толькі сярод паноў модна гандляваць каханнем. Такія радкі, адзначае А. Мальдзіс, мог напісаць чалавек перадавых поглядаў, прыхільнік ідэй Русо. Значыць,розныя былі Радзівілы.
У другой палове XVIII стагоддзя ў Нясвіжы існаваў ражковы аркестр, у якім ігралі выключна прыгонныя музыканты.
Беларуская даследчыца, мастацтвазнавец Вольга Дадзіёмава расказвае пра «янычарскую» капэлу і ваенныя аркестры, якія існавалі пры дварах магнатаў. Музыка турэцкага аркестра гучала ў Нясвіжы на пахаванні Мікалая Фаустына Радзівіла ў 1746 годзе. Рэпертуар «янычарскіх» капэл быў разнастайны і ўключаў вітальныя, жалобныя, застольныя, танцавальныя творы. Музыкантамі выступалі нясвіжскія інструменталісты.
КНІГІ ОНЛАЙН
