Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Некалькі дзён не змаўкала ваенная музыка на пышным пахаванні ротмістра кавалерыі, падкаморага Вялікага княства Літоўскага Гераніма Радзівіла ў 1787 годзе.
«У першы дзень грандыёзнага відовішча картэж з шасцісот ардынацкіх уланаў конна і пяцісот конных стральцоў рухаўся пад гукі жалобнай музыкі. У наступныя дні цырымоніі восемсот уланаў і два эскадроны стральцоў маршыравалі пад сумную музыку, а дзвесце ўланаў у сталёвых даспехах са сцягамі ехалі на конях поы гуках духавой музыкі трох батальёнаў».
Выявы сігнальных інструментаў можна ўбачыць на экслібрысе, выдадзеным у Нясвіжы ў 1754 годзе.
Г. Ліхач узнаўляе старонкі музычнай культуры Беларусі, расказваючы аб дзесяці месах, трох рэквіемах і іншых творах, якія былі знойдзены ў Нясвіжскім архіве XVIII стагоддзя. Даследчык мяркуе, што ўсе яны належаць аднаму аўтару, імя якога, на жаль, невядома. Хутчэй за ўсё, ім мог быць адзін з прыгонных музыкантаў Радзівілаў. Аўтар падрабязна аналізуе нясвіжскія творы і называе іх «багацейшым жанрам заходнееўрапейскай музычнай культуры».
Нясвіжскія літургічныя творы, лічыць Ліхач, — унікальны прыклад злучэння тэкста лацінскай каталіцкай службы з мясцовай бытавой музыкай, гэта свайго роду кантавыя месы, або месы-канты. У нясвіжскіх месах знайшлі адлюстраванне тыповыя рысы кантавай стылістыкі. Адной з такіх рысаў з’яўляецца трохгалосная фактура, дзе сярэдні голас амаль што падпявае за першым, а бас імкнецца паспець, нават парушаючы сваю функцыю апоры. Цікавым з’яўляецца вцкарыстанне ў нясвіжскіх месах танцавальных элементаў, што тлумачыцца патрабаваннямі радзівілаўскага двара. Творы ўяўляюць сабой мудрагелісты сімбіёз розных стылістычных тэндэнцый.
У Нясвіжы была створана адна з першых у Беларусі майстэрняў па вырабу музычных інструментаў. У іх працавалі таленавітыя беларускія майстры Сцяпан Юшкевіч, Міхаіл Стайновіч, Фёдар Крыжкевіч, Караль Буржынскі, Мацвей Чарняўскі, Міхаіл Катляровіч і інш. .Некаторыя з іх, напрыклад, Сцяпан Юшкевіч, пазней працавалі самастойна. Кіраваў майстэрняй нямецкі майстар Дэйн.
Нарэшце, у нясвіжскім музычным асяроддзі нарадзіўся першы ў Беларусі падручнік па харавых спевах. Каля 1794 года напісаў яго мясцовы выкладчык Антон Варанец. Праз паўтара дзесяцігоддзі ён быў выдадзены ў Вільні на польскай мове пад назвай «Пачатак музыкі — як фігуральных, так і харавых спеваў» з дабаўленнем італьянска-польскага слоўніка музычных тэрмінаў.
У XIX стагоддзі музычнае жыццё Нясвіжа прыйшло
ў заняпад. 3 кампазітараў і музыкантаў гэтага часу можна назваць толькі Пятра Карафу-Корбута, які іграў на 24 інструментах. Некаторыя яго кампазіцыі былі выдадзены, карысталіся вялікай гга-пулярнасцю. Карафа-Корбут сябраваў з вялікім польскім кампазітарам Станіславам Манюшкам, бываў у доме яго бацькі ў Мінску.
Побач з прафесіянальнай музычнай культурай развівалася аматарская народная. Песеннымі традыцыямі асабліва славяцца на нясвіжскай зямлі вёскі Лявонавічы, Лань, Быхаўшчына. Самым распаўсюджаным інструментам сярод сялян была скрыпка. Уменне іграць на ёй перадавалася з пакалення ў пакаленне. Яскравым прыкладам таму служыць сям’я Кудрукоў з вёскі Цякалаўшчына, некалькі пакаленняў якой цудоўна валодалі майстэрствам ігры на скрыпцы.
На могілках у вёсцы Цякалаўшчына знаходзіцца помнік з надпісам: «Тут спачывае Андрэй Пятровіч Кудрук, вучань 5-га класа гімназіі. Памёр 10 снежня 1923 года. Жыў 17 гадоў»... Лёс юнака склаўся трагічна. Аб ім пісаў Сяргей Новік-Пяюн у апавяданні «Андрэйка». Яго герой ужо ў сем гадоў добра іграў на самаробнай скрыпцы. Пасля пачатковай школы здольнага хлопчыка, як выключэнне, прынялі ў гімназію, якая размяшчалася ў Нясвіжскім замку. Хаця бедна апрануты юнак вучыўся старанна, выкладчыкі яго не любілі. Асабліва грэбаваў «хамам» прафесар Невядомскі, ад зайздрасці да таленту простага сялянскага хлопца. Здзекі з Андрэя Кудрука ўзмацніліся пасля таго, як той без падрыхтоўкі сыграў творы Шапэна, бо гэтага не змог бы зрабіць сам прафесар. Аднойчы ён адхіліў Андрэйку ад удзелу ў канцэрце з-за яго лахманоў, не дазволіў ехаць на экскурсію на радзіму Адама Міцкевіча. Вучань стаў баяцца Невядомскага, бо ведаў, што для выключэння з гімназіі дастаткова любой зачэпкі. Аднойчы ў канцы зімовых канікул юнак захварэў, але не застаўся ў ложку і пешшу прайшоў больш дзесяці кіламетраў. Каля замка, на лёдзе замерзлага возера ён страціў прытомнасць. Людзі, якія яго падабралі, чулі, як ён у гарачцы ўскрыкваў: «Пане прафесару! Я не вінаваты». Хутка Андрэй памёр...
Пасля Вялікай Айчыннай вайны ў Нясвіжы доўга жылі, працавалі самадзейныя кампазітары Павел Касач і Іван Троска. У зборнік «Песні Міншчыны» ўвайшло нямала іх песень. Беларускі мастацтвазнавец I. Нісневіч у прадмове да зборніка называе Касача і Троску людзьмі, якія пісалі музыку з усім запалам сэрца, аддавалі
любімай творчасці ўвесь вольны час. Нясвіжскія самадзейныя творцы ўнеслі дастойны ўклад у скарбніцу нацыянальнай музычнай культуры Беларусі.
Павел Мікалаевіч Касач (1887—1977) нарадзіўся ў вёсцы Рогава на Міншчыне ў сям’і беднага селяніна. 3 12 гадоў працаваў батраком, зімой трохі вучыўся. Паводле ўспамінаў Паўла Мікалаевіча, у 1906 годзе, ратуючыся ад галечы, ён уцёк у Вільню, дзе пасля доўгіх нягод быў прыняты за выдатны слых і голас у Віленскі саборны хор і гарадское вучылішча. У 1907 годзе П. Касач стаў салістам харавой капэлы Дз. Агрэнева-Славянскага, з якой два гады гастраліраваў у Германіі і Аўстра-Венгрыі. Пасля рэвалюцыі скончыў Мінскі педтэхнікум, a затым Магілёўскі педінстытут, працаваў настаўнікам у розных школах Беларусі.
У 1945 годзе П. Касач быў накіраваны выкладчыкам музыкі ў Нясвіжскае педвучылішча, дзе працаваў шмат гадоў, кіраваў чатырохгалосным хорам, ствараў музыку. Сапраўды вялікую папулярнасць прынесла яму песня «Хорошо весною броднтся» на словы М. Ісакоўскага. Тыя, каму пашчасціла спяваць у навучэнскім хоры, надоўга запомнілі высокі творчы настрой на кожных занятках. На канцэрты ахвотна ішлі нясвіжцы. Будучы ўжо на пенсіі, П. Касач кіраваў хорам настаўнікаў, які выступаў у гарадах і вёсках Беларусі, выязджаў з творчымі справаздачамі ў рэспублікі Прыбалтыкі. Нельга не сказаць і пра яшчэ адно вялікае захапленне кампазітара — любіў ён вырошчваць сады, алеі, беражліва адносіўся да ўсяго жывога.
У 1955 годзе Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР П. Касач быў узнагароджаны ордэнам «Знак Пашаны», у 1957 годзе атрымаў званне заслужанага дзеяча культуры БССР, неаднаразова ўзнагароджваўся граматамі, у тым ліку і Вярхоўнага Савета БССР.
Іван Цімафеевіч Троска (1904—1976) нарадзіўся ў вёсцы Кайшоўка Карэліцкага раёна ў сялянскай сям’і. Вучыўся ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. Пасля некалькіх гадоў педагагічнай работы паступіў у Варшаўскую кансерваторыю, якую скончыў у 1937 годзе. Адначасова наведваў спецыяльныя педагагічныя курсы па матэматыцы.
У верасні 1946 года Іван Цімафеевіч пачаў выкладаць музыку ў Нясвіжскім педвучылішчы. Кіраваў сімфанічным аркестрам настаўнікаў і навучэнцаў, аркестрам народных інструментаў.
У 1957 годзе I. Троска ўзначаліў Нясвіжскую музычную школу і быў яе дырэктарам 12 гадоў. Ен прыклаў нямала сіл, каб прывіць вучням музычныя навыкі. Выхаванцамі школы пад кіраўніцтвам дырэктара і завуча Э. Дрнаяна была пастаўлена опера Л. Шварца «Джа нат». 3 Нясвіжскай музычнай школы выйшла шмат прафесіяналаў. Закончылі кансерваторыю Т. Ульянава, Т. Гурына, Л. Жук і інш. Выкладчыкамі вярнуліся ў сваю родную школу М. Дордзік, Т. Раеўская, В. Высоцкі, А. Кудрук і інш.
Гонарам Нясвіжчыны сталі Лявонавіцкі і Ланскі народныя хоры, шырока вядомыя ў Беларусі. Лявонавіцкі хор быў етвораны яшчэ ў 1926 годзе, калі на радзіму прыехаў пасля сканчэння беларускіх настаўніцкіх курсаў у Вільні Сяргей Міхайлавіч Новік-Пяюн. Здаўна любілі спяваць у Лявонавічах. Загучыць песня ў адным канцы, яе тут жа падхопяць у другім — і вось ужо спявае ўся вёска. Песня дапамагала ў цяжкую хвіліну.
18 ліпеня 1926 года сабраліся лявонаўцы на сваю першую рэпетыцыю. Прыйшлі пасля работы мужчыны, іх жонкі з маленькімі дзецьмі на руках. Новік-Пяюн не раз успамінаў, як дружна ўзяліся яны за справу. I ўжо праз месяц чатырохгалосны хор выступаў перад сялянамі Лявонавіч і суседніх вёсак. Спявалі пераважна беларускія народныя песні — «А ў бары тры дарожанькі», «Сіротанька», «Чаму ж мне не пець». 3 кожнай рэпетыцыяй узбагачаўся рэпертуар, больш зладжана гучалі галасы.
У 1933 годзе лявонаўцы вырашылі будаваць Народны дом. Па падпісным лісце сабралі грошы. Закіпела работа. Галоўным «архітэктарам» стаў Васіль Бенька, моцны і вясёлы чалавек, які працаваў у сваёй кузні і часта спяваў чыстым прыгожым тэнарам. Пад яго кіраўніцтвам і закончылі будаўніцтва. Праўда, улады не дазволілі назваць дом Народным. Прыйшлося павесіць шыльду: «Святліца». Мясцовыя мастакі намалявалі дэкарацыі. Песень у рэпертуары прыбавілася: выконвалі «Люблю наш край», «Зорку Венеру», рускія народныя песні «Ярмак», «Сценька Разін», польскія «Макі», «Агонь і кроў». Але хутка кіраўнік хору С. Новік-Пяюн быў высланы ўладамі буржуазнай Польшчы.
У 1941 годзе, калі пачалася вайна, харысты з Лявонавіч пайшлі абараняць Радзіму у радах Чырвонай Арміі, у партызанскіх атрадах. Некаторыя спевакі загінулі. За сувязь з партызанамі трапіў у Калдычэўскі лагер смерці Васіль Бенька, дзе быў расстраляны. І ўсё ж нельга
было заглушыць народную песню. Згарэлі дубкі, якія былі пасаджаны каля Народнага дома, але адзін дубок цудам ацалеў і зараз, стаўшы магутным дрэвам, кожны год зелянее — як горды сімвал мужнасці і непакорнасці.
3 1945 па 1952 год хорам кіраваў А. Кіеня. У рэпертуары тады налічвалася 40 беларускіх і рускіх народных песень. У 1952 годзе на грамадскіх пачатках хор узначаліў П. Касач. Праслухаўшы ўпершыню лявонаўцаў, ён сказаў: «Не галасы, а золата. Цэлы скарб знайшоў». У любое надвор’е, часта пехатою дабіраўся ўжо немалады кіраўнік на рэпетыцыю з Нясвіжа ў Лявонавічы. На спеўкі прыходзілі таксама харысты з Габруноў, Ляхаў, Цякалаўшчыны, Смаліч, Лазавіч. Самадзейны кампазітар пісаў песню за песняй. Адсюль яны разляталіся па ўсёй Беларусі, гучалі ў выкананні прафесійных і аматарскіх хароў. У Лявонавічах нарадзіліся творы: «Беларусь мая», «Кланялася жыта», «Нездаровіцца», «Жніўная», «Цімох». Цудоўна выконваў хор песню «Беларусь мая». Зладжана, моцна, у чатыры галасы запявалі:
КНІГІ ОНЛАЙН
