Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Малога назвалі Ліздэйкам, што значыць па-літоўску «знойдзены ў гняздзе». Хлопчыка, які хутка падрастаў, вельмі шанавалі, з яго думкамі заўсёды лічыліся. Аднойчы да Ліздэйкі за парадай звярнуўся сам Вялікі князь Гедымін. Трэба было растлумачыць незвычайны сон, які прысніўся князю, калі ён заначаваў у даліне Святога Рога: магутны жалезны воўк гучна выў на ўсе чатыры бакі свету. Ліздэйка растлумачыў сон так: на тым месцы, дзе начаваў князь, трэба пабудаваць вялікі горад, каб слава аб ім пранеслася па ўсёй зямлі. Так узнікла Вільня. Менавіта пасля гэтага да імя Ліздэйкі далучылася мянушка Радзівіл — аб беларускага слова «радзіць». Некалькі пакаленняў нашчадкаў Ліздэйкі карысталіся гэтым словам як мянушкай, а потым яно стала прозвішчам магутнага роду. Пачынальнікам гэтага роду па нясвіжскай лініі быў Ян Радзівіл па мянушцы Барадаты.
ПАПОВАЯ ГОРКА
На паўночны ўсход ад Нясвіжа ў маляўнічым кутку нясвіжскага парку размясцілася Паповая горка. Гэта высокі, пакрыты лесам узгорак на беразе ракі Ушы.
3 яго назвай звязаны падзеі, што адбываліся тут у сярэдзіне XVI стагоддзя, калі пачаліся ганенні на пратэстантаў з боку езуітаў. Паданне гаворыць, што на ўзгорку калісьці была капліца, у якой памясцілі на пяць дзён без вады і ежы некалькі дзесяткаў злоўленых пратэстантаў. Ім было прапанавана адрачыся ад сваёй веры. Калі праз пяць дзён капліцу адчынілі, то знайшлі жывым толькі аднаго, які таксама пад вечар памёр. Усе загінуўшыя былі пахаваны на гэтым жа ўзгорку. Розных прапаведнікаў просты народ называў папамі. 3 таго часу і ўзгорак з пахаванымі прапаведнікамі-пратэстантамі пачалі называць Паповай горкай. У канцы XVI стагоддзя на плошчы ў Нясвіжы палілі кнігі беларускага асветніка-філосафа Сымона Буднага. Сам Сымон Будны, ратуючыся ад пагоні, ледзь не патануў.
Некаторыя легенды, што расказваюць аб тым часе, сцвярджаюць, быццам у Нясвіжы была ўчынена малая Варфаламееўская ноч. Але гэта не зусім адпавядае гістарычным фактам. Малая Варфаламееўская ноч мела месца ў Вільні, дзе на кастрах гінулі кнігі асветнікаў, у тым ліку Сымона Буднага. Вось чаму сёння цяжка знайсці хаця б некалькі экземпляраў нясвіжскіх выданпяў таго часу.
ЧОРНАЯ ДАМА
Болып чатырох стагоддзяў жыве ў Нясвіжы паданне аб Чорнай даме. Пра яе расказвалі ў сваіх творах многія літаратары, мастакі, музыканты. 3 гэтай легендай знаёмяць шматлікіх турыстаў экскурсаводы, прыводзячы іх да цудоўнага палаца-замка ў~жывапісным парку. У вуснай народнай творчасці яна жыве ў розных варыянтах.
Вось што расказваюць у Нясвіжы.
...У сярэдзіне XVI стагоддзя ўладаром горада быў магутны і слаўны Мікалай Радзівіл па мянушцы Чорны. У літаратуры ён падаецца як здольны дыпламат, адукаваны дзяржаўны дзёяч, вельмі ўплывовы ў Вялікім княстве Літоўскім. У 1547 годзе Мікалай Чорны дамогся для сябе тытула князя, але не супакоіўся на гэтым. Ён марыў выйсці з-пад улады польскай кароны і стаць самому не-
залежным каралём у княстве Літоўскім. Каб здзейсніць гэту мару, Радзівіл выкарыстаў новую плынь у рэлігіі — пратэстантызм. Сам князь прыняў вучэнне Кальвіна і запрасіў у Нясвіж шматлікіх рэфарматараў. Іменна ў гэты час пачала дзейнічаць Нясвіжская друкарня, у якой былі выдадзены кнігі на беларускай мове. Яшчэ болей узрос уплыў Мікалая Чорнага, калі ён парадніўся з будучым польскім каралём Жыгімонтам II Аўгустам праз сваю стрыечную сястру Барбару Радзівіл.
Прыгажуня Барбара жыла ў Вільні. Яе бацька лічыўся спрактыкаваным палкаводцам, якога называлі Геркулесам Літоўскім за тое, што ён атрымаў 30 перамог над ворагам. Дарэчы, яго партрэт, выкананы ў манеры нямецкага Адраджэння, захаваўся да нашага часу, быў рэстаўрыраваны ў 1982 годзе. Есць меркаванне, што яго напісаў адзін з Кранахаў. Барбара рана страціла бацьку, а ў хуткім часе і першага мужа. Дамы маладой удавы і каралевіча Жыгімонта знаходзіліся побач. Каралевіч не застаўся раўнадушным да прыгажосці Барбары. Яны пачалі сустракацца і неўзабаве моцна пакахалі адзін аднаго. Хутка аб гэтым даведаліся сваякі. Асабліва занепакоіўся нясвіжскі Радзівіл — Мікалай Чорны. Ен клапаціўся аб рэпутацыі сястры і вырашыў прыняць неабходныя захады, каб зберагчы імя яе і свайго роду ад непажаданых плётак. Небяспека была ў тым, што маці каралевіча Бона Сфорца люта ненавідзела «выскачак» Радзівілаў.
Стары кароль дажываў апошнія дні. У хуткім часе манархам павінен быў стаць яго сын. Жонку для яго шукалі сярод магутнейшых каралеўскіх двароў Еўропы.
Нясвіжскі Радзівіл вырашыў сам паехаць у Вільню і навесці парадак. Ен бярэ з сабой стрыечнага брата Мікалая Рыжага (роднага брата Барбары) і накіроўваецца да каралевіча. У рыцарскім адзенні браты выглядалі вельмі грозна. Яны запатрабавалі ад Жыгімонта канчатковага рашэння: альбо ажаніцца з Барбарай, альбо больш з ёй не сустракацца. Каралевіч, які ведаў сваё няўстойлівае становішча, адносіны каралевы-маці да прадстаўніцы роду Радзівілаў, а таксама інтрыгі пры польскім двары, мусіў даць слова, што ён пакіне каханую.
Браты зрабілі выгляд, што ад’язджаюць з Вільні. Каралевіч жа захацеўгзноў пабачыцца з Барбарай. У час сустрэчы закаханых раптоўна з’явіліся браты і запатрабавалі ад Жыгімонта ажаніцца з іх сястрой, бо ён парушыў сваё слова. Каралевіч згадзіўся, таму што вельмі кахаў Барбару. Папрасіў толькі, каб шлюб застаўся ў
Мікалай Радзівіл Чорны
тайне да той пары, пакуль ён не стане каралём, інакш не зможа абараніць не толькі Барбару, але і сябе.
Праз некаторы час Жыгімонт Стары памёр. Каралевіча спешна выклікаюць у Кракаў. Бона Сфорца актыўна шукае для маладога караля нявесту. Шлюб павінен умацаваць трон і павялічыць прэстыж Рэчы Паспалітай у Еўропе. Як удар грому была вестка, што ў караля ўжо ёсць жонка.Бона Сфорца прыкладае ўсе намаганні, каб сейм не каранаваў Барбару. Для вырашэння гэтага пытання Мікалаю Чорнаму прыйшлося спецыяльна паехаць у Рым да папы. Калі сейм усё ж такі быў вымушаны каранаваць Барбару, каралева-маці ў знак пратэсту пакінула Кракаў і выехала на радзіму — у Італію. Яна забрала з сабой увесь свой двор, але пакінула агентаў з заданнем атруціць ненавісную каралеву. Да нашых дзён дайшло прозвішча аптэкара Монці, які замест патрэбнага лякарства прыгатаваў яд, што паволі, але няўмольна звёў квітнеючую прыгажуню ў магілу. Барбара была каранавана ў снежні 1550 года, а праз шэсць месяцаў, у маі 1551 года, яе не стала.
Роспач і гора караля былі бязмернымі. Па завяшчанню памёршай труну з яе целам павезлі ў Вільню. Няўцешны кароль усю дарогу ад Кракава ішоў за труной пешшу. Пахавалі Барбару ў Кафедральным саборы на плошчы Гедыміна. Саркафаг з яе муміяй знаходзіцца там і ў нашы дні.
Пра вялікае каханне і гора караля напісана шмат твораў. Жыве яно і вось ў такой легендзе.
Кароль пасля смерці каханай так сумаваў, што вырашыў пры дапамозе алхімікаў вызваць яе душу. Як сведчаць гісторыкі, зрабіць гэта ўзяліся Твароўскі і Мнішак (гістарычныя асобы). У паўзмрочнай зале было ўсё падрыхтавана, каб з дапамогай люстраў, на адным з якіх была выгравіравана постаць Барбары ва ўвесь рост у белым адзенні, разыграць сцэну сустрэчы караля і душы яго дамы сэрца. Караля пасадзілі ў крэсла і хацелі прывязаць рукі да падлакотнікаў, каб ён незнарок не дакрануўся да прывіду. Жыгімонт даў слова, што будзе сядзець спакойна і толькі на адлегласці запытае ў каханай, як яму жыць далей. Але, калі з’явілася здань, ён ад хвалявання забыўся на сваю клятву, ускочыўся з крэсла, кінуўся да прывіду са словамі: «Басенька мая!» і хацеў яе абняць. Пачуўся выбух, пайшоў трупны пах — цяпер душа Барбары не магла знайсці дарогу ў магілу, вечна ёй блукаць па зямлі. Вось з таго часу і ходзіць яна. ся-
род людзей, а пасля смерці караля пасялілася ў Нясвіжскім замку. Перад жывымі заўсёды з’яўлялася ў чорным адзенні ў знак жалобы па сваім загубленым каханні. У замку лічылі, што прывід папярэджвае гаспадароў, калі пагражае якая-небудзь небяспека, вайна, хвароба.
У сярэдзіне XVIII стагоддзя Чорная дама пачала выконваць новыя абавязкі сачыла за паводзінамі маладых прыгожых дзяўчат і жанчын. Некаторых яна правучвала ў цёмных месцах у час баляў, калі яны дазва-
лялі сабе з яўляцца у вельмі Абраз Маці Боскай
адкрытых туалетах. Вострабрамскай, напісаны
У існаванне ў замку Чор- 3 Барбары Радзівіл
най дамы верылі і немцы, якія двойчы акупіравалі Нясвіж. Калі яны бачылі ў канцы парку што-небудзь чорнае, то з крыкам «Шварц фрау!» стралялі ў тым напрамку і беглі хавацца. Гэтым часта карысталіся партызаны.
Хутка пасля заўчаснай смерці Барбару пачалі лічыць святой. Мастакі пісалі абразы маці Боскай з яе партрэ-
таў. Адзін з іх цяпер знаходзіцца ў Вільнюсе. Наш сучаснік беларускі паэт Янка Сіпакоў напісаў на гэты сюжэт баладу пад назвай «Просьба».
ДУБ I САСНА
Увагу ўсіх, хто едзе ў горад па старой дарозе Гарадзея—Нясвіж, прыцягвае незвычайны помнік прыроды: дуб і сасна стаяць абняўшыся, як закаханыя на ўсё жыццё. Вакол помніка — агароджа і надпіс: «Аберагаецца дзяржавай». У нашы дні тут пабудавана арка з заручальнымі пярсцёнкамі. Сюды прыязджаюць маладыя ў дзень рэгістрацыі шлюбу, каб прысягнуць на каханне, і абяцаюць зберагаць адзін аднаго так, як робяць гэта дуб і сасна на працягу стагоддзяў.
Шмат легенд звязана з гэтымі дрэвамі. У іх абавязкова прысутнічаюць закаханыя, якіх разлучылі сілаю.
Адна з легенд апавядае пра тыя часы, калі ў Нясвіжы быў створаны прыгонны тэатр.
Падзеі адбываліся ў другой палове XVIII стагоддзя. У Слуцку таксама існаваў у той час прыгонны тэатр. Браты Міхал і Геранім Радзівілы часта пазычалі адзін аднаму артыстаў. На слуцкай сцэне балет развіваўся значна раней, чым у Нясвіжы, дзе спачатку аддавалі перавагу драматычнаму мастацтву. Калі ў Нясвіжы задумалі паставіць некалькі балетных спектакляў, са Слуцка прывезлі артыстаў-танцораў у абмен на таленавітых нясвіжскіх музыкантаў.
Паданне расказвае, што сярод балерын вызначалася талентам і прыгажосцю семнаццацігадовая Гануся. Стройная, з вялікімі блакітнымі вачыма, якія ў танцы запальваліся агнём незвычайнага натхнення, яна пакарала сэрцы гледачоў. He маглі застацца раўнадушнымі да вялікага таленту простай дзяўчыны нават князі і іх шматлікія знакамітыя госці. Некаторыя з гасцей спадзяваліся знайсці спагадлівы адказ на свае заляцанні і былі пакрыўджаны, калі артыстка рэзка і рашуча адмаўляла ўсім, нягледзячы на паходжанне і званні. Гэта абражала фанабэрыстых паклоннікаў, якія нават спрабавалі скардзіцца самому князю і патрабавалі адправіць яе на канюшню. Каб пазбегнуць прызнанняў у каханні, зневажальных падарункаў, танцорка вымушана была пасля спектакля хавацца ў патаемных месцах. Часта для гэтай мэты яна выкарыстоўвала старыя дэкарацыі за сцэнай.
КНІГІ ОНЛАЙН
