Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Паўночна-заходні ўчастак знаходзіўся бліжэй іншых да горада. Тут быў звярынец з фазанавым полем. Аснову кампазіцыі складала сістэма каналаў, якія разыходзіліся пад вуглом 45° ад круглага вйдасховішча, у цэнтры якога месціўся востраў з паляўнічым павільёнам. Даўжыня каналаў складала 200—800 метраў, шырыня — 7— 10. Тут захаваліся старыя дубы-волаты, рэшткі прагулачных сцежак. На фазанавым полі раней высявалі кармавыя травы, разводзілі фазанаў, курапатак і іншую дзічыну. У час палявання іх гналі да паляўнічага павільёна.
He менш унікальныя паркі знаходзяцца ў самім горадзе. Яны ўваходзяць \ нясвіжскі палацава-паркавы ансамбль, каштоўны па сваёй гістарычнай значнасці і ландшафтнымі комплексамі, якія здзіўляюць прыгажосцю. У 1953 годзе Нясвіжскі замак быў аб’яўлены помнікам архітэктуры, а паркавая частка ансамбля ў 1963 годзе — помнікам прыроды рэспубліканскага значэння.
Станаўленне палацава-паркавага ансамбля завяршылася разбіўкай у 1878 годзе Нясвіжскага парка, раз-
Куток нясвіжскага парку
мешчанага ў паўночна-ўсходняй частцы горада. Вялікую работу па яго фарміраванні правялі мясцовыя садаводы А. Пастарэмчак, які працаваў тут з 1878 па 1913 год, бацька і сын М. і А. Стоцкія (1903—1921, 1921 — 1936), А. Глінскі (1936—1953).
Па часе закладкі, розніцы ў планіроўцы і архітэктуры, а таксама падборы пасадак Нясвіжскі паркавы ансамбль падзяляецца на пяць частак: Замкавую (11 гектараў), Стары парк, альбо Азярыну (16 гектараў), Японскі, альбо Плінтоўку (7 гектараў), Новы парк, альбо Марысін (22 гектары), Англійскі парк (10 гектараў). Да іх далучаюцца Дзікая і часткова Замкавая сажалкі, якія ўдзельнічаюць у кампазіцыі паркавых ландшафтаў-. У далёкім мінулым на рацэ Ушы быў пабудаваны цэлы каскад сажалак: Дзікая, Святаянская (Замкавая), Бернардзінская, Дзявочая, Альбянская, дзе разводзілі рыбу. Разам з Замкавым абвадным каналам яны ўваходзілі ў комплекс абарончых збудаванняў XVI стагоддзя.
Закладзіны паркавага ансамбля праводзіліся ў некалькі этапаў. У 1878 годзе ля паўночнага вала, на левым беразе сажалкі Дзікай на месцы рыначнай плошчы быў закладзены Стары парк. Надпіс на памятным камені каля аднаго з дрэў сёння гаворыць: «На ўсёй тэрыторыі
парка ў момант яго закладкі знаходзілася толькі гэтая тагюля».
Замкавая частка пачынаецца каля цэнтральнага ўвахода ў палац — ад вуліцы А. Міцкевіча. Праз ажурныя вароты, зробленыя народнымі ўмельцамі, накіруемся па паўкіламетровай дамбе, насыпанай у 1875 годзе. ГІры ўваходзе справа ўбачым будынак старажытнай вартоўні. Паабапал дамбы зіхацяць люстраныя вбды сажалак. Злева — Бернардзінскай, справа — Святаянскай. Уздоўж дамбы-дарогі растуць векавыя дрэвы, некаторыя з іх нядаўна заменены маладымі. У сажалках мноства птушак— грацыёзныя белыя лебедзі, качкі, лысухі. У кустах спяваюць салаўі.
Прайшоўшы дамбу, трапляем у густы зялёны тунель. Справа ад яго — брацкая магіла воінаў, якія загінулі ў час Вялікай Айчыннай вайны пры вызваленні Нясвіжа. Вечны агонь гарыць ля падножжа помніка. Злева відаць гаспадарчыя збудаванні і новы лячэбны корпус санаторыя «Нясвіж».
Перад уваходам у замак разбіты невялікі скверык. У 1961 годзе тут пастаўлена скульптура «Спадарожнік»— у гонар запуску першага штучнага спадарожніка Зямлі. Тады ж быў разбіты і сам скверык. У ім рос адзіны ў Нясвіжы экземпляр глядычыі трохіглай.
1 вось справа — уваход у замак, абкружаны земляным валам вышынёю 22—25 метраў і шырокім ровам, напоўненым вадою. Наверсе вала — жывая загародка з дрэў. Каб трапіць у сярэдзіну замка, неабходна прайсці па каменным мосце, перакінутым праз роў (мастацкія поручні маста былі пастаўлены ў 1972 годзе), а затым — тунель даўжынёю 23 метры. Ен вядзе ў парадны двор, дзе ў 1954 годзе па праекту архітэктара 1. Рудэнкі разбіты скверык партэрнага тыпу. Кожны год ён упрыгожваецца вялікай колькасцю кветкавых раслін — тут высаджвалася да 40 сартоў ружаў, 23 віды бэзу, спірэі, язміну, глогу, гартэнзіі. На газонах пастаўлены драўляныя скульптуры з карэнняў дрэў: «Баба Яга», «Двухаблічны Янус» работы 3. Калясінскага, «Ну, пачакай!» работы Н. Бандарчыка, «Чабурашка, Гена і Джын» работы Г. Лістапада.
Калі падняцца на вал, вачам адкрываецца цікавая панарама. Каля паўднёвага форта-бастыёна, дзе раней знаходзіўся бункер «Мядзведнік», расце на адхоне рэдкае дэкаратыўнае дрэва: клён ясенелісты стракатай афарбоўкі. Летам ён вылучаецца на фоне зеляніны, асабліва ў промнях заходзячага сонца.
Нясвіжскі парк (усходні форт)
Паўднёвы і заходні фарты-бастыёны звязваюцца прамой заасфальтаванай сцежкай, якая ўецца між стогадовых ліп. Сярод пасадак ёсць прамежак, каб зеляніна не закрывала краявід на замак з боку горада і на ваколіцы — з балконаў санаторыя. Апошнія ўпрыгожаны ажурнымі чыгуннымі рашоткамі, абвітымі дзікім вінаградам.
Паўночны форт-бастыён абсаджаны звычайным бэзам, якому больш за сто гадоў. Паміж кустамі размешчаны альтанкі. Летам гэта — ціхі ўтульны куток для адпачынку. Зімою, наадварот, тут мнагалюдна: роўны, але даволі стромы адхон прыцягвае шмат лыжнікаў.
Найбольш прасторны ўсходні форт. Адсюль відаць на дзесятак кіламетраў навокал. Адкрываецца панарама Дзікай і часткова Замкавай сажалак, пляжа, лодачнай станцыі, левабярэжнай часткі парка. Летам тут шмат кветак. Лесвіца, укрытая павойнымі раслінамі, вядзе з форта ва ўсходні дворык, дзе растуць два экземпляры рэдкіх дрэў: елка блакітная, якой каля ста гадоў і ясень плакучы. 3 усходняга форта па каменнай лесвіцы можна спусціцца і ў паўднёвы дворык, дзе растуць маладыя пасадкі, разбіты дзве клумбы, тры рабаткі.
Цяпер наведаем іншыя куточкі паркавага ансамбля.
Уваход у Стары парк (Азярыну) зроблены ў выглядзе чатырох цагляных калон з жалезнымі варотамі і дзвюма брамкамі. Ля самага ўвахода стаіць вартоўня, у мінулым — домік садоўніка ў стылі сярэдневяковых будынкаў, з вузкім паўкруглым акенцам і чарапічным дахам. Направа ідзе каштанавая алея, якая агінае адкрытую эстрадную пляцоўку. Яна заканчваецца ля памятнага каменя з надпісам: «Алеі парка пасаджаны Марыяй дэ Кастэлян, княгіняй Радзівіл,саджанцамі, вырашчанымі з насення, прывезенага з гадавальніка Берлінскага палаца князёў Радзівілаў».
На скрыжаванні галоўнай сцежкі і каштанавай алеі пад шатамі векавых ліп пабудавана альтанка. Злева расце рэдкі экземпляр ліпы пушыстай, якая захоўвае зялёнае лісце да моцных маразоў. Захавалася вадасховішча, што напаўнялася са студні-крыніцы пад назвай «Студня Ундзіны». Яна адносіцца да XVI стагоддзя. Ундзіна — гэта каралева русалак, гераіня шматлікіх паданняў. У нясвіжскім іх варыянце гаворыцца, быццам у месячныя ночы, калі вада пералівалася са студні цераз край, разам з ёй выходзілі на паверхню і русалкі на чале з Ундзінай. Яны пачыналі спяваць, чароўныя і хвалюючыя гукі іх песень прываблівалі хлопцаў, што былі ў парку ў гэты позні час. Самага прыгожага русалкі забіралі з сабой у студню.
Ад бетоннага мосціка сцежка ідзе ўгору і выходзіць на паляну, якая атрымала ў нашы дні назву Спартыўнай. Раней тут стаяла трохпавярховая альтанка, яе выкарыстоўвалі пад салярый.
За Спартыўнай палянай сцежка раздзяляецца на дзве: адна ідзе прама і вядзе ў кляновую алею, другая — направа, ў ліпавую. За кляновай алеяй відаць група дрэў з розных геаграфічных зон зямнога шара. Тут растуць лістоўніца еўрапейская, рабіна сібірская, бэз амурскі, ліпа галандская, клён цукровы, елка карлікавая, хвоя Веймутава і інш. Далей алея выходзіць на Бэзавую паляну.
Ідучы па правай сцежцы, можна ўбачыць тры млынавыя жорны. Калісьці яны былі апорай трохвугольнай альтанкі-шатра, падобнай на грэнадзёрскі капялюш. Адсюль можна любавацца маляўнічым краявідам на таполю-волат, якая расце ў цэнтры Выставачнай паляны і дамінуе над усім пейзажам. Дыяметр яе ствала 2 метры 15 сантыметраў, акружнасць — больш як 7, вышыня — 32 метры. Гэта тая самая таполя, пра якую згадвала Л. Тарасюк. Каля дрэва ляжаць два памятныя
Марыя дэ Кастэлян — заснавальніца нясвіжскага парку
камяні. На адным з іх высечаны словы аб трагедыі, што адбылася тут у час апошняй сусветнай вайны. 3 апавяданняў сведкаў паўстае жудасная быль аб гібелі 1500 жыхароў Нясвіжа.
У кастрычніку 1942 года было загадана ўсім жыхарам яўрэйскай нацыянальнасці сабрацца на плошчы са сваімі сем’ямі, скарбам для адпраўкі ў лагер. Гітлераўцы падзялілі людзей на дзве групы. Меншая ў складзе 500
Альтанка, якая служыла салярыем (не збераглася)
чалавек засталася ў Нясвіжы ў гета. Тут былі шаўцы, майстры па рамонту абутку. гадзіннікаў і г. д. Астатніх 1500 чалавек калонаю павялі на дарогу, якая вяла ў Стоўбцы. Многія пад рукі вялі хворых і састарэлых, маладыя маці неслі немаўлятак, дзеці ішлі з лялькамі. Каля парка ім загадалі павярнуць направа і па ліпавай алеі накіравалі да Выставачнай паляны. Тутлюдзей ахапіў жах. Выкапаны вялізны роў сказаў ім усё. Паратунку не было — вакол стаялі аўтаматчыкі з аўчаркамі. Цэлы дзень нясвіжцы чулі жудасныя крыкі, стогны. Да свежага рова падводзілі па пяцьдзесят чалавек і расстрэльвалі, а рэчы складвалі ў агульную кучу. Колькасць вузельчыкаў у ёй павялічвалася, а людзі знікалі ў страшнай яміне. Пасля аўтаматнай чаргі некаторыя падалі нават жывымі, ці толькі параненымі, таму зямля ў гэтым месцы варушылася больш чатырох дзён. Два чалавекі змаглі выпаўзці і выратавацца, але адзін з іх звар’яцеў. Кроў афарбавала ўсе вадасховішчы ў Нясвіжы. Гэтае страшэннае злачынства бачыла таполя. На ёй і цяпер праз шмат гадоў відны сляды ад куль, а раней хлапчукі знаходзілі і самі кулі. Дрэва са спазненнем зелянее вясной. Яно працягвае жыць, не даючы нам забыць пра ахвяры фашызму. У 1967 годзе астанкі пакутнікаў
былі перазахаваны на гарадскіх могілках. Л. Тарасюк пачынае свой верш пра нясвіжскую таполю так:
Сухім галінкам не ўтрымаць птушынай песні, не разбудзіць вятроў на золкім ранні.
Там смерць гняздзіцца у сэрцавіне дрэва.
Там кулі ўтульна цэлы век начуюць.
Таполя стала сімвалічным помнікам усім ахвярам фашызму ў Нясвіжы.
На Выставачнай паляне раней у павільёнах праводзіліся сезонныя выстаўкі кветак, агародніны і садавіны. Разбіваліся маляўнічыя кветнікі. У 1927 годзе выставачны камітэт размеркаваў узнагароды і медалі за лепшыя ўзоры і гатункі тым, хто іх вырошчваў — садоўнікам агароднікам, батракам. Навакольныя памешчыкі пакрыўдзіліся і паскардзіліся князю. Той, натуральна, стаў на іх бок і загадаў усе збудаванні на Выставачнай паляне зраўняць з зямлёй. Была засыпана студня і дэкаратыўная сажалка. Усю паляну засеялі травой. Пасля гэтага выстаўкі больш не наладжваліся, але назва паляны захавалася.
КНІГІ ОНЛАЙН
