Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Любіў князь «жартаваць» не толькі з сябрамі. Часта палохаў замежных гасцей: артыстаў, гувернёраў, нават паслоў. Аднойчы ён напужаў папскага нунцыя Салузі: «Выбіраючыся на праменад, заехаў па яго не звычайным экіпажам; а карыёлькай (лёгкая павозка на двух колах — КШ.-П.), запрэжанай шасцёркай мядзведзяў. Італьянец ледзь не самлеў ад страху». Адам Мальдзіс называе Пане Каханку «вялікім пазёрам, свайго роду акцёрам».. Ен сядаў за адзін стол з «братамі-шляхтай», абменьваўся з імі шапкамі, мог перад выбарамі выехаць на бочцы на рынак у Нясвіжы і частаваць усіх віном. Даследчык лічыць, што «позай было і бічаванне ў перадвелікодную пятніцу, і ўласнаручнае выточванне з дрэва розных табакерак, якія потым раздаваліся шляхце, і гульня ў сялянскія заняткі ў Альбе, дзе па загаду князя ўзвялі ідылічную вёску».
Радзівіл, як піша Мальдзіс, «наўмысна ставіў сябе ў скандальныя і анекдатычныя сітуацыі: катаўся летам на санках, запрэжаных мядзведзямі, па дарозе, пасыпанай соллю, конна ўязджаў на тэатральныя прадстаўленні, загадваў расстраляць казу, якая ноччу ўзабралася на вал і напалохала варту, дражніў у звярынцы малпаў, называючы іх прозвішчамі нялюбых суседзяў, будучы п’яным, сам садзіў сябе ў цямніцу. Аднойчы, зайшоўшы ў Варшаве ў краму, паказаў кіем: «Адгэтуль і дагэтуль — маё! Запакаваць і адаслаць».
Любімым заняткам Пане Каханку было расказваць шляхце розныя анекдоты, «глупствы». Паводле слоў Я. Ахоцкага і К. Крашэўскага, куды толькі не заносіла фантазія нясвіжскага Мюнхаўзена. To ён нібыта разбагацеў, служачы кухарчуком у нейкай пані Лазоўскай,
то быццам бы варыў страву ў піратаў, ад якіх уцёк у арэхавай шкарлупіне. Аднойчы стрэліў у аленя персікавай костачкай, а потым з яе вырасла паміж рогамі жывёліны цэлае дрэва. Меў раман з сірэнай, ад якога ў Каспійскім моры з’явіліся селядцы... Расказваў князь пра двух нясвіжскіх сабак, якія ад лютасці з’елі адзін аднаго — толькі хвасты іх засталіся, пра злоўленага ў Налібоцкай пушчы чорта, якога давялося тры дні адмочваць у свянцонай вадзе.
Навакольная шляхта давярала Пане Каханку, аддаючы за яго свае галасы на сейміках, пастаўляла ў Нясвіж прыдворных. Радзівіл акружаў сябе вялікай світай. Крашэўскі пісаў: «Адной пяхоты ў князя было пяць атрадаў па сто пяцьдзесят чалавек, нясвіжская і слуцкая міліцыя пад кіраўніцтвам маёра Паціні, венгра, чатыры батальёны стралкоў пад камандаваннем маёра Длужылоўскага, залаты ўланскі конны атрад, якім камандаваў ротмістр Янкоўскі, а таксама казакі Камінскага, драгуны і артылерыя».
Вялікую цікавасць выклікала гісторыя Нясвіжа ў маскоўскай пісьменніцы і мастацтвазнаўца Ніны Молевай. У адным з раздзелаў кнігі «Чалавек з легенды» яна падрабязна апісвае сваё наведванне старажытнага горада і ўражанне ад яго помнікаў.
Некалькі радкоў адводзіць аўтар сувязям Пане Каханку з князёўнай Тараканавай, магчымасці яе наведвання Нясвіжа. Успамінаецца і Лізавета Чудлей — авантурыстка Кінгстан, якая хацела стаць жонкай Здановіча — падапечнага Радзівіла. Здановіч аб’явіў сябе Пятром Ш і марыў аб рускім троне. Чакаючы, пакуль гэтыя жаданні здзейсняцца, Кінгстан танцавала ў Нясвіжскім замку на балях у яегонар, палявала ноччу пры святле паходняў на кабаноў, гуляла па Альбе.
У апошні час з’явілася нямала артыкулаў, у першую чаргу беларускіх публіцыстаў, аб праблемах старажытнага горада. Можна выдзеліць нарыс Васіля Якавенкі «Калі жыта красуе». Аўтар разважае над тым, як можна было б выкарыстаць старажытны горад. Ен піша: «Рэстаўрацыя помнікаў архітэктуры Нясвіжа і Міра, рэканструкцыя і рэгенерацыя паркаў гэтых мясцін, якія знаходзяцца недалёка ад ажыўленай трасы Масква— Мінск—Брэст, аснашчэнне іх камфартабельнымі кэмпінгамі, матэлямі і аўтасервісам, увядзенне ў парках службаў пракату карэт, саней і г. д., аднаўленне звярынца, платная лоўля рыбы, выкарыстанне яхтаў і іншых прагулачных
суднаў — вось найбліжэйшая і зусім магчымая перспектыва пры аднаўленні Нясвіжска-Мірскага культурнагістарычнага ансамбля, яна дасць магчымасць яму праз пяць гадоў стаць самаакупным». Жыхары Беларусі і госці рэспублікі атрымалі б выдатную па сваёй прыгажосці зону адпачынку. ‘
На жаль, да слоў публіцыста не прыслухаліся. У цэнтры старадаўняга парка пабудавалі біяхімічны завод, які загубіў не толькі парк, а і рэчку Ушу, а тая нясе атруту далей у Нёман...
Уладзімір Арлоў свой лірычны рэпартаж пачынае радкамі: «Хіба можна не палюбіць гора'д з такім лёсам, з такім вытанчана-гожым абліччам, што нагадвае сярэднявечную гравюру, з вуліцамі, дзе кожная старая мураванка хавае таямніцу ці легенду?» 3 дапамогай машыны часу — уяўлення — можна зрабіць падарожжа па замку, «па такім, якім ён быў гадоў паўтараста — дзвесце таму... Багатая разьба, лепка, габелены, роспісы плафонаў. Аздобленая мораным дубам Паляўнічая зала з ваеннымі і паляўнічымі трафеямі. Залатая альбо Гетманская са зборам залататканых слуцкіх паясоў і партрэтамі гетманаў...» Высокую ацэнку дае У. Арлоў карціннай галерэі, частка палотнаў якой была нядаўна адрэстаўрыравана і прынесла «незабыўныя хвіліны самым патрабавальным знаўцам і аматарам мастацтва. А якое сэрца не заб’ецца гучней у палацавай бібліятэцы! Дваццаць тысяч тамоў — рукапісныя фаліянты і старадрукі, гістарычныя акты, граматы. Лісты, пісаныя Багданам Хмяльніцкім і Карлам XII, Пятром Першым і французскімі Людовікамі...».
БІБЛІЯТЭЧ НЫЯ I АРХІЎНЫЯ СКАРБЫ
Быў то час рарытэтаў!..
Ул. Сыракомля
Многія старажытныя кнігі, прысвечаныя Нясвіжу, рукапісы, якія належалі мясцовым аўтарам, розныя дакументы ў свой час захоўваліся ў радзівілаўскай бібліятэцы і архіве. Лёс іх драматычны.
Першая радзівілаўская бібліятэка была заснавана ў 1600 годзе. Як ужо гаварылася, першапачаткова 'яна знаходзілася над галоўнымі варотамі замка. У XVIII стагоддзі для кнігазбору ў замку была выдзелена спецыяльная зала. У каталогах налічвалася больш за 20 тысяч тамоў на розных мовах, Тут былі творы антычных паэтаў, мысліцеляў, працы французскіх асветнікаў, кнігі, выдадзеныя ў Беларусі, у тым ліку і ў Нясвіжы. Напрыклад, нясвіжскае выданне кнігі абата Ф. Нано «Жыццё і ерасі Вальтэра» ў перакладзе на польскую мову, якая прыцягнула ўвагу чытачоў да ідэй выдатнага мысліцеля.
Кніжныя калекцыі папаўняліся пры Міхале Казіміру Рыбаньку, яго жонцы Уршулі, а затым перайшлі да іх сына Караля Станіслава, у якога ў 1772 годзе бібліятэка была канфіскавана і перавезена ў Пецярбург. Па загаду Кацярыны II яе перадалі ў Акадэмію навук. У жніўні 1772 года туды трапіла 96 скрынь — 14 892 кнігі, без уліку гравюр, картаў і нот.
У 1841 годзе польскія кнігі, якія раней уваходзілі ў нясвіжскую бібліятэку, былі разабраны і апісаны А. Старчэўскім.
4 лістапада 1916 года на пасяджэнні Рускага бібліяграфічнага таварыства Э. Вальтэр зрабіў даклад «Бібліятэка літоўскага магната 1772 года», у якім разглядаліся яе стан, роля і значэнне для культуры Літвы і Русі, неабходнасць калектыўнага вывучэння і інш. Вальтэр
Тытульны ліст рукапіснага каталога нясвіжскай бібліятэкі (сярэдзіна XVII стагоддзя)
паведаміў аб старажытных каталогах, паказваў некаторыя рэдкасці. На жаль, Радзівілаўскі кнігазбор моцна пацярпеў падчас пажару ўжо ў наш час.
У Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Рэспублікі Беларусь і Цэнтральнай бібліятэцы Акадэміі навук Беларусі таксама захоўваюцца кнігі з нясвіжскай бібліятэкі Радзівілаў, але сабранай ужо ў канцы XIX—пачатку XX стагоддзя. Іх лёгка пазнаць па экслібрысах (некаторыя з іх зроблены Г. Ляйбовічам яшчэ ў XVIII стагоддзі), дзе намаляваны арол, які трымае шчыт з фамільным гербам. Зверху ідзе стужка, куды ўпісвалася імя чарговага гаспадара кнігазбору. У канцы XIX стагоддзя экслібрысы для Радзівілаў рабіў вядомы парыжскі гравёр Агры.
Побач са старадрукамі ў нясвіжскай бібліятэцы захаваліся рэдкія рукапісы. Надзвычай цікавы лёс Радзівілаўскага летапісу, упрыгожанага 617 малюнкамі. Як паведамляў прафесар М. Улашчык, які падрабязна апісаў гэты унікальны помнік беларускай культуры, Радзівілаўскі летапіс быў названы так таму, што адным з яго ўладальнікаў быў Багуслаў Радзівіл. Другая назва летапісу — Кёнігсбергскі, бо з 1669 года ён знаходзіўся ў бібліятэцы горада Кёнігсберга. У 1761 годзе, калі рускае войска заняло горад, у якасці трафея быў перададзены ў бібліятэку Акадэміі навук у Пецярбургу.
Мяркуючы па запісах на старонках летапісу, да Радзівілаў ён знаходзіўся ў руках дробнай шляхты і духавенства. У канцы маецца прыпіска, што ён падараваны Янушу Радзівілу нейкім Станіславам Зяньковічам. Гэта магло адбыцца ў канцы 40-ых альбо пачатку 50-ых гадоў XVII стагоддзя. Спачатку летапіс захоўваўся ў Нясвіжы, затым трапіў да Багуслава Радзівіла. А. Шахматаў, які вывучаў мову помніка, прыйшоў да высновы, што ён адносіцца да Уладзіміра-Суздальскага летапісання XIII стагоддзя, па змесце блізкі да знакамітага Лаўрэнцьеўскага летапісу. А рукапісная копія, якая належала Радзівілам, была зроблена, пэўна, у Смаленску, недзе ў
знцы XV стагоддзя
Больш за 500 тысяч розных дакументаў налічвалася ў знакамітым нясвіжскім архіве. Ен пачаў складвацца ў 1551 годзе, калі Мікалай Радзівіл Чорны атрымаў права захоўвання ў Нясвіжы так званай Літоўскай метрыкі дзяржаўнага архіва Вялікага княства Літоўскага. Некаторчя яго дакументы адносяцца да часоў Ягайлы. У архіве былі таксама пісьмы Пятра I, Людовікаў XV, XVI, Карла XII, Багдана Хмяльніцкага.
У XX стагоддзі нясвіжскія архіўныя матэрыялы трапілі ў розныя сховішчы. Некаторыя дакументы цяпер знаходзяцца ў Маскве ў Цэнтральным дзяржаўным архіве старажытных актаў і рыхтуюцца да выдання. Але галоўная частка нясвіжскага фонду князёў Радзівілаў захоўваецца ў Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Рэспублікі Беларусь. Там ёсць шмат каштоўных дакументаў пра першыя беларускія мануфактуры, прыдворныя тэатры, грамадскае жыццё Беларусі і Літвы. Можна сустрэць і пералік прыгонных павіннасцей сялян Слуцкага княства, і калектыўнае прашэнне галадаючых земляробаў маёнтка Налібокі аб выдачы ім хлебнай пазыкі, і справа аб смерці пастуха ад пабояў, і дагаворы з замежнымі майстрамі аб арганізацыі розных прадпрыемстваў. Дакументы напісаны на лацінскай, старабеларускай польскай і іншых мовах. Старажытныя фаліянты — амаль 25 тысяч спраў, а ў кожнай справе — па некалькі соцень дакументаў. «Сапраўдная скарбніца для вучоных», — гавораць пра нясвіжскі фонд наведвальнікі архіва.
КНІГІ ОНЛАЙН
