Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Хаця нясвіжскія дакументы, як правіла, пісаліся на папсры стойкім чарнілам, рэцэпт якога да гэтай пары невядомы, ад часу яны ўсё ж струхлелі. Яшчэ больш дрэнна выглядалі дакументы, напісаныя менш стойкім чарнілам на пергаменце. Да таго ж нясвіжскі фонд вельмі пацярпеў у час Вялікай Айчыннай вайны, калі гітлераўцы звалілі яго ў непрыстасаванае для захоўвання памяшканне. Потым архіў быў вывезены ва Усходнюю Прусію, адкуль яго вярнулі ў Мінск. Пасля вайны пачалася рэстаўрацыя дакументаў. Спецыялісты «залячылі» абарваныя і папсаваныя старонкі, замацавалі іх спецыяльным саставам^ пераплялі. Работа вялася болей за 20 гадоў і завяршылася ў 1982 годзе.
Найбольш каштоўнае з таго, што ўзнавілі рэстаўратары, здымалася на плёнку. Даследчыкі зараз будуць працаваць з копіямі, не дакранаючыся да арыгіналаў.
ТАЛ!Я I МЕЛЬПАМЕНА Ў НЯСВІЖЫ
Пане Каханку!
Мы княжацкай ласкай здаровы, Нікнем штодня,
нібы Божыя птушкі па леце.
3 сем’яў забраны,
не лепш ад прыслугі дваровай, Дзеці-танцоры ў прыдворным балеце. Пане Каханку,
баляць па начах нашы ножкі і сінякамі расквечаны кволыя плечы. О, каб на волі пабегаць хоць трошкі, На мураве, што лагодаю лечыць!..
Л. Тарасюк
Талія і Мельпамена — музы грэчаскай міфалогіі, якія апякалі камедыю і трагедыю, пасяліліся ў Нясвіжы намнога раней, чым у іншых гарадах. Першы ў Беларусі прыдворны прыгонны тэатр быў створаны ў рэзідэнцыі Радзівілаў у сярэдзіне XVIII стагоддзя. Яшчэ раней тут пачаў дзейнічаць школьны тэатр — таксама адзін з першых на беларускай зямлі. Першае вядомае нам яго прадстаўленне адбылося ў 1696 годзе, калі мясцовыя шкаляры паказалі творы «Млечны шлях радзівілаўскага арла» і «Вобраз распятага Хрыста». А праз два гады на нясвіжскай сцэне была пастаўлена п’еса «Вакх, які ап’янеў ад крыві і забойства». На жаль, тэксты п’ес да нашага часу не дайшлі. Яны вядомы нам толькі па пераказу рускага вучонага I. Разанава.
Затое ў бібліятэцы Вільнюскага універсітэта захаваліся праграмы некаторых нясвіжскіх школьных прадстаўленняў першай паловы XVIII стагоддзя. 3 іх вынікае, што ў 1723 годзе, перад канікуламі, мясцовымі шкалярамі паказвалася драма «Відовішча свету», якая апавядала пра Хрыстафора Калумба. Захаваліся таксама праграмы 1730 і 1732 гадоў, калі ставіліся п’есы «Дух буры», «Залатая свабода па-за свабоднай уладай царства мудрых». Паміж актамі выконваліся інтэрмедыі.
Школьныя драмы пісаліся па пэўных канонах, павінны былі падпарадкоўвацца розным абмежаванням. Паводле інструкцыі 1647 года на сцэне нельга было «есці, піць, тупаць нагамі, паказваць што-небудзь такое, што магло б выклікаць непрыемнае ўражанне ў акцёраў альбо гледачоў». У адпаведнасці з віленскім прадпісаннем 1717 года спектакль не мог працягвацца больш за
тры гадзіны. Спачатку жаночыя ролі забараняліся наогул, а потым іх дазвалялі выконваць толькі мужчынам.
Рэпертуар нясвіжскага школьнага тэатра значна ўзбагаціўся ў 50-ыя гады XVIII стагоддзя — пасля таго, як паэтыку і рыторыку ў калегіуме пачаў выкладаць паэт і драматург Юзаф Катэнбрынг. У 1755 годзе тут была пастаўлена яго трагедыя «Марнасць над марнасцю, альбо Томас Паунд» (у тым жа годзе выдадзеная ў нясвіжскай друкарні). Сюжэт твора ўзяты з англійскай гісторыі. Ролю вялікага канцлера Цэцылія выконваў сын навагрудскага стольніка Іван Вайніловіч, Томаса Паунда — мазыранін Адам Вайніловіч, а яго брата Караля — сын навагрудскага гараднічага Аляксандр Яблонскі. На прыкладзе героя трагедыі аўтар паказвае марнасць зямнога жыцця і славы. Перад летнімі канікуламі 1758 года ў Нясвіжы вучні калегіума паказалі п’есу Катэнбрынга «Сіроэс». У праграме ўказвалася, што перад пачаткам п’есы і пасля яе, а таксама ў антрактах выконваліся інтэрмедыі, балетныя нумары і нават цэлая опера.
Аб дзейнасці Нясвіжскага прыгоннага тэатра падрабязна гаворыцца ў працах беларускіх вучоных Г. Барышава, А. Мальдзіса, польскіх даследчыкаў А. Сайкоўскага, Ю. Кжыжаноўскага, К. Вяржбіцкай. Апісаць рэпертуар тэатра ім дапамаглі «Дыярыуш», які кожны дзень з 1720 па 1761 год вёў Міхал Радзівіл Рыбанька, а таксама архіўныя матэрыялы з радзівілаўскага фонду.
Першае ўпамінанне аб відовішчы ў Нясвіжскім замку адносіцца да 1740 года, калі тут замежныя артысты паставілі п’есу «Прыклад справядлівасці». У наступныя гады там жа былі пастаўлены ўпершыню ў Беларусі камедыі Мальера і знакамітая «Заіра» Вальтэра, а таксама творы мясцовых аўтараў.
Стварэнне арыгінальнага рэпертуару звязана з імем Францішкі Уршулі Радзівіл, жонкі Міхала Рыбанькі. Яна атрымала бліскучую адукацыю і валодала прыкметнымі літаратурнымі здольнасцямі. Пісьмы мужу, які часта адлучаўся з Нясвіжа, яна пісала вершамі. А калі ў двухгадовым узросце памёр іх першы сын, сваё гора маці таксама выказала ў вершах.
Пры жыцці Францішкі Уршулі Радзівіл на нясвіжскай сцэне пераважна ставіліся яе ўласныя п’есы на польскай мове альбо пераклады камедый і трагедый французскіх драматургаў. Выкарыстоўваліся сюжэты з арабскіх казак «Тысяча і адна ноч», славянскіх легенд. Францішка Уршуля цудоўна спявала (часта — са знакамітай
нясвіжскай капэлай, у якой налічвалася 25 музыкантаўпрафесіяналаў), значна папоўніла замкавую бібліятэку, удзельнічала ў арганізацыі работы другой нясвіжскай друкарні.
Гераіні камедый і трагедый, напісаных княгіняй Радзівіл, — пераважна ахвяры мужчынскага фальшу, двудушша. Гэта пяшчотныя, цудоўныя стварэнні, якія церпяць ад вераломства каханых. Сюжэты Уршуля чэрпала з асабістых перажыванняў — яна вельмі раўнавала свайго мужа, які часта пакідаў Нясвіж. П’есы пісаліся як павучанне яму перад далёкай дарогай. Гераіні твораў «Дасціпнае каханне» (1746), «Суддзя, пазбаўлены розуму» (1748), «У вачах нараджаецца каханне» (1750), «Несумленнасць у пастцы» (1751), якія самааддана і пакорліва кахаюць сваіх мужоў, павінны былі пераканаць князя, што сямейная вернасць заўсёды ўзнагароджваецца лёсам, а здрада жорстка караецца.
Тэматыка апошніх твораў Францішкі Уршулі ўжо крыху іншая. Павучанне ў іх адрасуецца не мужу, а дзецям. Так, у камедыі «Каханне — дасканалы майстра» (1753) расказваецца пра Галезія — сына Дэмакрыта і прыгажуню Філідыю — дачку Арыстыда. 3 трох сыноў Дэмакрыта толькі адзін Галезій грэбуе навукай. Бацька, саромеючыся сына-невука, пасылае яго ў вёску, дзе ён павінен пасвіць жывёлу. I вось аднойчы Галезій убачыў на лузе дзяўчыну, якая спала, і з першага позірку закахаўся ў яе. Прачнуўшыся дзяўчына ўцякла ад юнака: ёй прыйшліся не даспадобы грубыя звычкі пастуха. Прысаромлены Галезій вырашыў вучыцца — акружыў сябе настаўнікамі, якія за кароткі час дапамаглі яму стаць выхаваным і адукаваным. Калі ён зноў сустрэўся з дзяўчынай, перамога была забяспечана.
Хаця дзея п’есы адбываецца ў Старажытнай Грэцыі, аўтар умела выкарыстоўвае мясцовыя, нясвіжскія рэаліі і нават аўтабіяграфічныя моманты. Сваімі незвычайнымі дабрачыннасцямі Філідыя нагадвае княгіню, якой яна была ў маладосці. Гераіня гэтак жа адукаваная, прыгожая, цудоўна спявае.
Аўтабіяграфічныя і іншыя п’есы Францішкі Уршулі Радзівіл. Гаварылася ў іх пра Турцыю, Старажытны Рым, але гледачы ўсё ж згадвалі Нясвіж і яго ваколіцы. Упаміналіся цудоўныя гаі, велічны будынак летняй рэзідэнцыі, зеляніна травы... Прысутныя жвава рэагавалі, успрымаючы завуаляваны намёк: дык гэта ж Альба з ле тэатрам пад адкрытым небам. У розных «антычных» і
«ўсходніх» творах княгіні ўпамінаецца знакаміты звярынец, які знаходзіўея ў Альбе, «месца адасаблення», акружанае з трох бакоў вадою сажалкі. Тут жыхары Нясвіжскага замка, як і героі п’есы, любілі хавацца ў хвіліны перажыванняў. Такім чынам, традыцыйным сюжэтам надаваўся мясцовы каларыт.
Пасля смерці Францішкі Уршулі нясвіжскі акцёраматар Якуб Фрычынскі сабраў яе драматычныя творы і выдаў асобнай кнігай з гравюрамі М. Жукоўскага, на якіх былі намаляваны дэкарацыі да спектакляў.
П’есы ставіліся ў замку, у прыгарадзе Нясвіжа Альбе, у «зялёным» тэатры і палацы пад назвай Кансаляцыя. У 1747 годзе ў замку пачалося будаўніцтва спецыяльнай тэатральнай залы, якую афармлялі мясцовыя мастакі Гескі, Мікалаеўскі, мастак'з-пад Львова Скжыцкі. Асноў'ныя работы па абсталяванні тэатра прыйшліся на зіму 1748 года. Галоўны архітэктар Казімір Ждановіч паведамляў князю: «Мастакі ў камедыхаўзе «спяшаюцца, як могуць, але ім перашкаджаюць маразы». Ен жа меў самае непасрэднае дачыненне да будаўніцтва тэатра ў Альбе і Кансаляцыі. Апошні знаходзіўся за замкавым ровам каля «Рыцарскай школы» — кадэцкага корпуса і адным бокам выходзіў на нясвіжскі рынак. Гэта быў першы стацыянарны тэатр на тэрыторыі Беларусі. Сцэна ў Кансаляцыі мела выгляд крыху скошанай земляной пляцоўкі, амфітэатр на прыродным узгорку быў разлічаны на 1000 гледачоў. Замест куліс выкарыстоўваліся тры рады падстрыжаных раслін. Першапачаткова сцэна аснашчалася толькі нескладанымі заднікамі і прыстасаваннямі для іх змены. Але да канца 1748 года яна ўжо магла падымацца, асвятлялася знізу.
Першыя дэкарацыі нясвіжскіх тэатраў былі аб’ёмнымі — архітэктурнага тыпу, бо ў той час архітэктар, дэкаратар і машыніст сцэны часта сумяшчаліся ў адной асобе. На жаль, час зруйнаваў унікальныя ўзоры мясцовай тэатральнай архітэктуры.
Спачатку тэатр Радзівілаў з’яўляўся аматарскім. На яго сцэне часта выступалі члены княжацкай сям’і, сваякі, госці. Цікавы, напрыклад, запіс Рыбанькі ад 18 чэрвеня 1758 года, дзе паведамлялася, што ў п’есе Францішкі Уршулі «Каханне нараджаецца ў вачах» ролю Салона а^рымаў Ігнацы Богуш, мечнік віленскі, Палікрытай была дачка гетмана Кацярына Жавуская. Дарыдай — Тэафіля Радзівіл, Лентыдасам — А. Агінскі, ашмянскі староста. Акцёры падбіраліся таксама з выхаванцаў кадэцкай шко-
лы, адкрытай у Нясвіжы ў 1745 годзе. Рэжысёр і пастаноўшчык спектакляў Якуб Фрычынскі, які працаваў на Радзівілаў 34 гады, у данясенні князю часта скардзіўся, што кадэты хварэюць, позна вяртаюцца з летніх вучэнняў і таму цяжка праводзіць з імі тэатральныя рэпетыцыі.
У другой палове XVIII стагоддзя ў нясвіжскім тэатры ўсё часцей з’яўляліся іншаземцы-прафесіяналы і артысты з прыгонных сялян, якія атрымалі адпаведную адукацыю. Асабліва гэта ўзмацнілася пасля смерці Францішкі Уршулі Радзівіл, калі са сцэны зніклі драматычныя творы і перавага аддавалася операм і балетам. А паколькі артысты з прыгонных каштавалі намнога танней, чым замежныя гастралёры, у Нясвіжы пачалі рыхтаваць уласных музыкантаў, танцораў, спевакоў, драматычных акцёраў. Для гэтага запрашаліся вядомыя майстры. У архівах сустракаюцца прозвішчы капельмайстра Альберціні, балетмайстраў Дзюпрэ, Лойкі і інш. Часам вучняў з прыгонных адпраўлялі за граніцу. Іван Цэнйыловіч удасканальваў майстэрства ігры на скрыпцы ў Рыме. Здольны прыгонны скрыпач Мацей з Карэлічаў атрымаў музычную падрыхтоўку таксама, відаць, за мяжой. Міхал Радзівіл адзначаў у дзённіку. што «яго навука дорага каштавала».
КНІГІ ОНЛАЙН
