Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Рыбанька часта абменьваўся прыгоннымі і прафесіянальнымі артыстамі са слуцкім магнатам Геранімам Радзівілам, сваім братам. Часам нават цяжка ўстанавіць, дзе пачалася кар’ера таго ці іншага спевака, танцора, музыканта. У 1757 годзе Рыбанька папрасіў у брата добрага балетмайстра. Геранім пачаў шукаць падыходзячага чалавека ў Вене, але безвынікова. Тады паабяцаў прыслаць свайго, які служыў у яго два гады. «Чалавек гэта даволі цвярозы і французскага стылю паводзін»,— паведаміў слуцкі магнат нясвіжскаму. I нарэшце, не без ваганняў, уступіў абяцанага балетмайстра. Быў ім знакаміты Луі Максіміліян Дзюпрэ. Француз па паходжанні, родам з Квебека ў Канадзе, да Слуцка ён саліраваў у парыжскай оперы, дзе выступіў пачынальнікам мужчынскага класічнага танца.
У Нясвіжы Дзюпрэ з’явіўся ў канцы сакавіка 1758 года. 3 ім быў падпісаны трохгадовы кантракт, дзе гаварылася, што ён павінен навучыць танцам 8 дзяўчынак і хлопчыкаў, у тым ліку і малалетніх дзяцей Рыбанькі. Пенсію Дзюпрэ Тіаклалі ў размеры 170 злотых у год. 22 красавіка 1758 года Рыбанька запісаў у сваім «Дыярыушы»: «Першы раз француз Дзюпрэ балетмайстар танцаваў».
Як адзначае Г. Барышаў, з прыездам у Нясвіж Дзюпрэ на сцэне мясцовага тэатра адбыліся прынцыповыя змены. Упершыню тут з’явіўся танцор з такой «грацыёзнасцю і пластычнасцю рухаў».
Заняткі з дваровымі «балетнікамі і балетніцамі» далі цудоўныя вынікі. 3 1759 па 1761 год у тэатры былі паказаны 23 балетныя спектаклі. Музыку для іх пісалі пераважна кампазітары, звязаныя з нясвіжскай капэлай. Пасля Дзюпрэ ў 1762 годзе з’явіўся ў Нясвіжы новы французскі балетмайстар — «мэтр танцаў» Якуб Аліўе.
У 1760 годзе, пасля смерці князя Гераніма, Міхал Радзівіл Рыбанька даў загад перавезці ў Нясвіж частку тэатральнага рэквізіту са Слуцка. У рапарце паведамлялася, што яго адправілі на 10 фурманках. Некаторыя з рэчаў — бутафорскіх коней, сланоў, трон — пакінулі на месцы. Большая частка слуцкага тэатральнага рэквізіту ў рэшце рэшт была раскрадзена.
У канцы 40-ых — пачатку 60-ых гадоў XVIII стагоддзя тэатральнае жыццё ў Нясвіжы было даволі інтэнсіўным. У 1757 годзе тут паказалі 26 спектакляў, у 1761-ым — 22. У дзённіку Рыбанькі часта сустракаем запісы такога тыпу: «Пасля абеду з усёй кампаніяй ездзілі ў Альбу, дзе з прыемнасцю глядзелі камедыю, паказаную дзецьмі і дваровымі. Мая жонка пастаралася. Быў феерверк-ілюмінацыя. Вярнуліся ў Нясвіж ноччу». На спектаклях прысутнічалі госці з Навагрудка, Варончы, Вільні і нават з Расіі (палкоўнік Валконскі, генерал-маёр Хамякоў з жонкай і інш.). Часцей за ўсё ў Нясвіжы ішла п’еса пра легендарнага Парыса пад назвай «Каханне — зацікаўлены суддзя». Гэты твор Францішкі Уршулі Радзівіл паўтараўся тут каля 20 разоў. 3 п’ес Мальера часцей іншых ставілі «Сганарэля». А «Заіра» Вальтэра паказана 5 разоў.
У 1777 годзе, калі Караль Станіслаў Радзівіл, сын Францішкі Уршулі і Міхала Рыбанькі, вярнуўся з эміграцыі і стаў зноў жыць у Нясвіжы, у жыцці магнацкага тэатра пачаўся новы ўздым. Пашырыўся склад капэлы, адрадзіўся балет, оперная трупа. Для прыгонных спевакоў, танцораў і музыкантаў была створана новая школа. У яе балетным класе працаваў былы прыгонны Антон Лойка. Хутка да яго далучыўся балетмайстар Гаэтана Пецінеці, які да Нясвіжа працаваў у тэатры А. Тызенгаўза ў Гродне. У 1780 годзе Лойку паслалі за мяжу, каб ён закупіў там ноты для новых балетаў, пазнаёміўся з выканаўчым майстэрствам і рэпертуарам Вены, Рыма і Венецыі.
Аб актыўнасці работы нясвіжскага балета сведчыць паведамленне князю ад прыдворнага П. Шульца, які тады адказваў за матэрыяльнае забеспячэнне спектакляў: «...Першы балет «Рустыко» мы падрыхтавалі. Касцюмы гатовыя, здароўе дзяцей добрае. 1х магчымасці Вам знаёмы. Пасля Вашага ад’езду мы падрыхтавалі «турэцкі балет». Шульц пісаў таксама, што па заказу Пецінеці мясцовы кравец Марошка пашыў касцюмы да чатырох новых балетаў.
У 70—80-ыя гады XVIII стагоддзя нясвіжскі балет налічваў больш за 30 чалавек і па сваёй колькасці набліжаўся да вялікіх танцавальных калектываў Заходняй Еўропы і Расіі. Паводле архіўных дакументаў за 1787 год, у Нясвіжы тады выступалі беларускія прыгонныя Багдановіч, Багушэвіч, Віктаровіч, Вольская, Глябовіч, Зданкевіч, Казлоўская, Лойка (дачка А. Лойкі) і інш.
Акрамя таго, у 1783 годзе ў Нясвіж была запрошана з Дубны драматычная трупа пад кіраўніцтвам вядомага антрэпрэнёра Л. Перажынскага. Паводле слоў даследчыка Г. Барышава, у склад гэтай трупы ўваходзіў буйнейшы прадстаўнік класічнай акцёрскай школы К. Аўсінскі, які праславіўся ў ролі Гамлета. Сярод актрыс вылучалася М. Пер'ажынская, якая з поспехам выконвала ролі бойкіх.сялянак і субрэтак. У трупу ўваходзіла таксама драматычная актрыса і спявачка М. Лазанская, што пачала сваю сцэнічную дзейнасць у Нясвіжы, а потым стала зоркай трупы Нацыянальнага тэатра ў Варшаве.
Артыстам нясвіжскага тэатра, асабліва з прыгонных, жылося нялёгка. Плацілі вельмі мала. Часта абяцаныя грошы затрымлівалі па некалькі гадоў. He лепшым было становішча і прафесіяналаў-іншаземцаў. Іх увесь час ашуквалі. Яны скардзіліся на мясцовае надвор’е і часта хварэлі. Нярэдка хворага акцёра выцягвалі з ложка і сілаю прымушалі ўдзельнічаць у спектаклях. За самыя дробязныя правіннасці артыстаў каралі як дваровых. Некаторыя спрабавалі ўцякаць, нават адмаўляючыся ад, заробленых грошай. Але іх лавілі, садзілі ў турму, a ў Слуцкім замку нават падвяргалі здзекам. Калі артыстаў перавозілі з Нясвіжа ў Слуцк альбо наадварот, іх звычайна суправаджаў атрад салдат, а нанач вакол ставілі пікеты.
Г. Барышаў у артыкуле «Нясвіжскі балет» падкрэслівае, што «эстэтыка музычнага тэатра эпохі барока патрабавала маляўнічых дэкарацый, пышнага адзення, піратэхнічных сродкаў, складанай машынэрыі. Такі тэатр
патрабаваў вялізных грошай і мець яго мог не кожны феадал...» Ен піша, што нясвіжскі тэатр найбольш актыўна працаваў у 1784 годзе, калі ў Нясвіжы рыхтаваліся да сустрэчы караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Запрошаны быў на работу яшчэ адзін італьянскі балетмайстар Ф. Касэлі, які сам напісаў лібрэта да новага балета «Арфей у пекле». Каралю быў паказаны таксама «Пігмаліён», харэаграфію якога стваралі А. Лойка і Г. Пецінеці. Балет вельмі спадабаўся. Пра стваральніка новага балета «Арфей у пекле» замкавы падскарбі дакладваў князю: «Вельмі шкада, што міласцівы васпан не выгнаў Касэлі за яго неашчаднасць, таму што ён рыхтаваў балет не з дапамогай ног, а дзякуючы раскошным дэкарацыям і адзенню».
Нясвіжскі тэатр праіснаваў каля 50 гадоў — да канца XVIII стагоддзя. Прыклад Нясвіжа прадвызначыў з’яўленне падобных тэатраў у Слуцку, Слоніме, Ружанах.
У Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве Рэспублікі Беларусь у нясвіжскім фондзе захоўваюцца матэрыялы аб дзейнасці аматарскага тэатра ў Нясвіжы ў пачатку XX стагоддзя. Шматлікія праграмы спектакляў даюць уяўленне аб яго рэпертуары: «Сябар», «Фаталіст», «Ніхто мяне не ведае», «Сённяшнія», «Легкадумная сястра» і інш. Шмат спектакляў ставілі ў карысць людзей, якія пацярпелі ад ваенных дзеянняў. Сярод удзельнікаў сустракаюцца прозвішчы Альшанскай, Клейшнера, Грабоўскага, Цвіркі, Пастарэмчак, мужа і жонкі Карэцкіх, Мароза, Язвінскага, Шыманскага і інш. Адказным за спектаклі часам быў нават Альбрэхт Радзівіл. Касцюмы і дэкарацыі рыхтавалі ў нясвіжскіх майстэрнях, напрыклад, у пані Е. Вайзэ.
На гастролі ў Нясвіж у гэты час прыязджалі салісты Варшаўскай кансерваторыі з опернымі спектаклямі. Яны паказвалі творы С. Манюшкі, пераклады паводле Г. Сянкевіча.
Шырокае распаўсюджанне на Нясвіжчыне атрымала мастацтва народнай драмы — так званая батлейка, якая існавала ў гэтых мясцінах да 30-ых гадоў XX стагоддзя. Цікавыя і падрабязныя запісы пра некаторыя батлеечныя спектаклі на тэрыторыі раёна зрабілі беларускія фалькларысты К. Кабашнікаў і Г. Барташэвіч. Пастаноўкі «Цара Максіміліяна», «Ірада», «Лодкі» і іншых народных драм у ваколіцах Нясвіжа істотна адрозніваліся ад аналагічных пастановак у іншых раёнах Мінскай вобласці. Яшчэ і
цяпер старажылы вёсак Казлы і Гусакі ўспамінаюць выступленні, як тут кажуць, «батлеі», а Ганна Яраш здолела па памяці пераказаць тэксты спектакляў. Яе апавяданне пачалося так: «У батлеі ўдзельнічалі жывыя людзі, а не лялькі, адны мужчыны. Адзеты хлопец быў за каралеву. Ен быў тоненькі, у вэлюме, і гаварыў гэтак тоненька». Паводле слоў Ганны Яраш часцей батлею паказвалі на Каляды. Даследчыкі адзначаюць, што ў нясвіжскім варыянце пастановак, у іх афармленні, адчуваўся ўплыў прафесійнага тэатра, жаданне арганізаваць дзеянне так, каб на імправізаванай сцэне былі толькі тыя акцёры, якія ў гэты момант занятыя ў спектаклі, каб выхады артыстаў не адцягвалі ўвагі гледачоў. У Казлы да мясцовых артыстаў прыязджаў кіраўнік-пастаноўшчык Дойніч, які быў знаёмы і з народнай творчасцю, і з прафесійным тэатрам. Ен перапісваў ролі для кожнага акцёра, два разы на тыдзень яны збіраліся ў школе на рэпетыцыі. Выканаўцы найбольш удалых нумароў узнагароджваліся дадатковымі грашыма альбо падарункамі ад гледачоў. Спектаклі маляўніча афармляліся, касцюмы дзеючых асоб былі строга індывідуалізаваныя і разнастайныя. Анёл з’яўляўся абавязкова ў блакітным, каралю рабілі карону: «такая шапка, а на ёй чатыры дужкі, пафарбаваныя залатой фарбай. А пасярэдзіне стаяла такая вытачаная палачка, а наверсе месян маленькі. Палачка не гладзенькая, а такая — булава. У караля была і стужка цераз плячо, пагоны, штаны вузенькія, з лампасамі. А ў гетмана шырокія штаны. Гетман быў у белым, з палатна, фрэнчы, а шапка чырвоная».
Пастаноўка ў Казлах мае шмат агульных рыс са спектаклем, які ставілі сяляне з вёскі Гусакі Нясвіжскага раёна. Яго апісалі былыя ўдзельнікі п’есы П. Бобік, П. Еўтух, А. Юшкевіч. Прадстаўленні заўсёды заканчваліся пажаданнем добрага ўраджаю, добрага ўмалоту.
У 1926 годзе ў вёсцы Лявонавічы на Нясвіжчыне разам з хорам, што потым атрымаў званне народнага і стаў вядомы на ўсю рэспубліку, узнік тэатр, які праіснаваў да 1936 года і адыграў прыкметную ролю ў распаўсюджванні беларускай культуры на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Моладзь не хацела змірыцца з прыгнётам і знаходзіла розныя формы пратэсту.
Беспрацоўныя настаўнікі, студэнты, гімназісты, якія не маглі працягваць вучобу, аб’ядналіся, пачалі збірацца ў хаце М. Новіка — бацькі Сяргея Міхайлавіча Но-
КНІГІ ОНЛАЙН
