Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Непрывабную характарыстыку даў наш зямляк прадстаўнікам царскай адміністрацыі: «Ну і праўда, што за чыноўнікі тут былі. Сапраўдныя драпежнікі!.. Шмат спраў праходзіла праз мае рукі, і я мог пераканацца ў тым, што яны тут вытваралі! Як балела маё сэрца, калі я чуў расказы, як тут праводзіўся першы перапіс. Амаль кожны з гэтых праконсулаў лічыў даручаную яму справу толькі сродкам набыць сабе багацце. Прылятаў, акру-
жаны казакамі, наганяў страх на ўсе ваколіцы і не грэбаваў ніякімі спосабамі вымагання». Нядзіўна, што казахі гор Чынгізтау, йрыганяючы ў валасныя аулы свае статкі на перапіс, успаміналі нядобрым словам папярэзняга -ч-ыноўніка, якога нясвіжац зашыфраваў як «асэсара В.» Той, бывала, замыкаў па некалькі дзесяткаў чалавек у адной юрце, прымушаў кожнага завышаць колькасць свайго статка, прыпісваў нуль да лічбаў, і тады атрымлівалася, напрыклад, што казах мае не 9, a 90 коней і, значыць, павінен плаціць большы падатак. Мацяркі палохалі дзяцей імем гэтага жорсткага вымагальніка, а стэпавыя акыны пасылалі ў сваіх песнях яму праклёны.
А. Янушкевіч цікавіўся мінулым Казахстана, марыў знайсці рэшткі сталіцы дзяржавы Чынгісхана. Наш зямляк наведаў гару Хан-Чынгіс, спадзеючыся тут адшукаць сляды ханскай стаўкі, але знайшоў толькі частку старажытнай вежы. Ен узяў на сябе смеласць аднесці гэтыя руіны да месца пасялення знакамітага палкаводца мінулага. •
У 1853 годзе А. Янушкевіч змог выехаць з Омска нры дапамозе ўральскага горназаводчыка Дзямідава — знаёмага яго брата Яўстафія. Прамысловец дамогся пераводу ссыльнага на Ніжнетагільскі завод. Тўт Янушкевіч працаваў у бібліятэцы Дзямідава, складаючы каталог і калекцыі для музея.
A. М. Карамзін, сын вядбмага пісьменніка, звязаны ; Дзямідавымі сямейгі імі повязямі, дапамог Янушкевічу вярнуцца на радзіму. Толькі ў 1856 годзе той, безнадзейна хворы, выехаў у родныя мясціны. Ен апрацаваў і пакінуў у ніжнетагільскай бібліятэцы пісьмы родных А. Карамзіна, якія дапамагаюць высветліць абставіны апошніх дзён жыцця А. Пушкіна.
Памёр А. Янушкевіч 19 чэрвеня 1857 года ад сухотаў У 1832 годзе, знаходзячыся ў эміграцыі, Адам Міцкевіч напісаў трэцюю частку вядомай паэмы «Дзяды»,.дзе адзначаецца, што ў царскай Расіі ўсіх патрыётаў «чакае Сібір, казематы і турма». Прататыпам аднаго з яго герояў, Адольфа, быў Янушкевіч.
Такі жыццёвы шлях нашага земляка. чалавека, які ў царскай «турме народаў» у далёкія ад нас гады заклікаў да даверу і супрацоўніцтва паміж людзьмі.
У 1861 годзе ў Парыжы выйшла на польскай мове кніга пад назвай «Жыццё Адольфа Янушкевіча і яго лісты з кіогізскіх стэпах» У 1966 годзе дзённікі і пісьмы
пэвалюцыянеоа і даследчыка былі пеоавыдацзены v АлмаАце на рускай мове, а ў 1979 годзе — на казахскай.
Трагічны лёс і другога пісьменніка, грамадскага дзеяча — Аляксандра Незабытоўскага. Нарадзіўся ён у вёсцы Смалічы каля Нясвіжа ў 1819 годзе. У метрычных кнігах Цімкавіцкага касцёла быў запісаны пад трыма імёнамі: Хрыстафор Іван Аляксандр. Дома хлопчыка клікалі Олесь, а яго нянька Хіма Верамейчык называла па-беларуску Алесем. Бацька — Хрыстафор Незабытоўскі займаў пасаду прэзідэнта Мінскага губернскага межавага суда. У сям’і было тры дачкі і тры сыны. Бацька з’яўляўся ў Смалічах толькі наездамі, больш часу па службе праводзіў у Мінску, дзе і памёр у 1826 годзе.
У 1827 годзе маці павезла старэйшага з сыноў — Аляксандра вучыцца ў Варшаву ў французскі пансіён Шапэна. Тут ён прабыў восем гадоў. Хлопчык часта хварэў, у яго прызнавалі залатуху. Пры ім увесь час знаходзіўся прыгонны Рыгор Шынгель, потым адпушчаны А. Незабытоўскім на волю.Адзінаццацігадовы Алесь быў сведкам лістападаўскага паўстання 1830 года, у якім удзельнічаў яго дзядзька Сцяпан.
У 1835 годзе памерла маці. Закончыўшы вучобу ў Варшаве, юнак у гэтым жа годзе паступіў у Дэрпцкі універсітэт на матэматычны факультэт, дзе атрымаў усебаковую падрыхтоўку, шмат чытаў, сачыў за навінкамі сусветнай літаратуры і за падзеямі на Беларусі. Тым не менш выпускных экзаменаў чамусьці не здаваў.
Вярнуўшыся на радзіму, Аляксандр служыў у канцылярыі Ігуменскага павятовага маршалка. Пакінуўшы службу, жыў у Смалічах.
3 дзяцінства слабы здароўем Незабытоўскі павінен быў часта лячыцца, для чаго выязджаў за мяжу. У вандроўку адправіўся 5 жніўня 1844 года са Смалічаў на шасцёрцы коней. 3 ім ехалі фурман Ян Каладзінскі і лёкай Марцін Сысун. 3 Кракава А. Незабытоўскі адправіў сваіх людзей з каляскаю і коньмі назад у Смалічы, а сам чыгункаю паехаў у Вену. Так пачалося трохгадовае падарожжа па Заходняй Еўропе, Міжземным моры і Егіпце. Ен наведаў Італію, Францыю, падарожнічаў па Іспаніі, Партугаліі, быў у Лондане, у Грэцыі, пабачыу Атександпыю. Каіо і шмат іншых коаін і гападоў
Пазней на запытанне следчага, чым ён займаўся ў час падарожжа, Незабытоўскі нязменна адказваў, што лячыўся, а калі адчуваў сябе лепей, то вывучаў замежныя
мовы, гістарычныя помнікі, наведваў музеі. Ен авалодаў французскай, нямецкай, італьянскай, іспанскай, партугальскай, англійскай, грэчаскай мовамі. У лісце да сястры Валерыі, пісаў, што «добра выхаваны мужчына павінен ведаць не менш сямі моў».
У час падарожжа па Еўропе А. Незабытоўскі не забываў Беларусь, свой «літоўскі закутак» — вёску Смалічы. Яго пяру належаць драмы «Розамунда», «Барбара», «Ядвіга», «Кацярына Вялікая», раман «Мары пра каханне, славу і свабоду», публіцыстычныя і літаратурныя артыкулы, мемуары. У сваіх творах ён выступаў як глыбакадумны філосаф. перакананы дэмакрат. заузяты вораг усялякага дэспатызму і царскай манархіі, змагар за вызваленне сваёй радзімы.
Дзякуючы даследаванню С. Александровіча, аўтара кнігі «Вольнадумца з-пад Нясвіжа Аляксандр Незабытоўскі» (Мн., 1975), мы ведаем пра тое, што наш зямляк прычыніў шмат клопату царскім уладам. Яго лёс вырашалі на самым высокім узроўні. Незабытоўскага арыштавалі ў 1847 годзе пасля вяртання з-за мяжы за вольналюбівыя, «крамольныя» творы. У сваіх кнігах і рукапісах гэты чалавек адкрыта выказваў нянавісць да цара і самаўладства. заклікаЎ наоод на баоацьбу супраць сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту, патоабавау скасавання паншчыны, коытыкаваў ваенныя ззеянні на КаЎказе.
Хворага А. Незабытоўскага доўга трымалі ў адзіночнай камеры і згнаілі ў дамініканскіх мурах у Вільні. Па васьйі пунктах абвінавацілі яго ў злачынствах супраць Бога, цара і ў варожых адносінах да дзяржаўнага кіравання. Ужо на смяротным ложы застаў яго суровы і цяжкі прыгавор: пасля пазбаўлення дваранскай годнасці (кат павінен быў зламацьнад яго галавой шпагу) і маёмасных поавоЎ выслаць на 20 гаюЎ на катаргу v сібірскія руднікі. Так судзілі v Расіі толькі самых небяспечных дзяпжаўных злачынцаў — дзекабрыстаў і петрашэўцаў...
Жандарскія ўстановы прынялі ўсе захады, каб творы Незабытоўскага, а таксама звесткі пра яго трагічную смерць у астрожных сценах не сталі вядомымі ў грамадстве. Сваёй сям’і ў «бунтара» яшчэ не было, а блізкія сваякі адракліся і ганьбавалі імя нябожчыка, каб атрымаць у спадчыну яго маёмасць.
Творчасць нясвіжскага пісьменніка, улюбёнага ў свой «літоўскі закутак», дапамагаё прасачыць працэс фарміравання на Беларусі рэвалюцыйна-дэмакратычнай думкі.
Як пісаў С. Алексан.ровіч: «Перадавы мысліцель з-пад Нясвіжа... душою адчуваў сваю непарыўную сувязь з беларускай глебай, беларускім асяроддзем, сярод якога жыў. тварыў і у светлую будучыню якога верыў».
У 1900 годзе ў вёсцы Макашы, што размясцілася ў вярхоўі ракі Ушы неоадалёку ад перасячэння варшаўскага шляху з гасцінцам Нясвіж—Мір Навагрудак, нарадзіўся будучы беларускі паэт Уладзімір Адамавіч Жылка. Бацька паэта паходзіў са Случчыны, працаваў сядзельцам царскай манаполькі. Маці — Марыя Раманейка, у чыёй сям’і былі адукаваныя людзі, — родам з суседняй вёскі Падлессе. Яе брат Юрый зрабіў вялікі ўплыў на пляменніка.
Закончыўшы гарадское вучылішча ў Міры, Уладзімір падаўся ў Багародзіцкае агранамічнае вучылішча Тульскай губерні. У 1917 годзе прыехаў у Мінск, дзе пазнаёміўся з літаратарамі Міхасём Чаротам. Ядвігіным 111 Янкам Купалам. Па запрашэнні актывістаў вызваленчага руху наведаў Вільню. Тут ён сустрэўся з Максімам Гарэцкім, Браніславам Тарашкевічам, Сымонам Рак-Міхайлоўскім. Друкавацца пачаў у 1920 годзе, працуючы журналістам, затым вучыўся ў Пражскім універсітэце.
Жылка быў хворы на туберкулёз лёгкіх. Вось чаму элегічныя настроі заўчаснага развітання з жыццём гучаць у некаторых яго вершах. Як сведчыў вясковы сябра паэта, у Падлессі, роднай вёсцы маці, Уладзімір ачуньваў ад сухотаў, працуючы над перакладам «Дэмана» Лермантйва. Напэўна тады ён адчуў духоўную блізкасць з героем славутай паэмы. Нязломны дух Жылка пранёс праз усё сваё кароткае жыццё.
Паэт балюча адчуў падзел Беларусі на Заходнюю і Усходнюю. Ен назваў дзяржаўную мяжу ранай на целе радзімы:
Пакута падзелам.
Па беламу целу
Знаком ад нажа
Крывавіць мяжа...
Творчасці Жылкі ўласціва высокая інтэлектуальнасць, паэтычнае майстэрства. Гэта праявілася і ў яго перакладах Лермантава, Міцкевіча, Ібсена, Бадлера і ў арыгінальных творах, у прыватнасці ў паэме «Уяўленне», дзе паэт асэнсоўвае лёс Беларусі.
У зборніках «На ростані», «3 палёў Заходняй Беларусі» рэалістычныя пачаткі спалучаюцца з рамантызмам. У сімвалічных вобразах Жылка паэтызуе служэнне
Радзіме, свабодзе, асуджае бяздушша, жорсткасць і прадажную мараль.
Па творах паэта можна прасачыць яго нялёгкі жыццёвы лёс. Роздумы над ім носяць адценне журбы і смутку:
Як месяц, воблік гэны бледны, I жах бязлітасна жане.
Куды? Навошта? — скуль мне ведаць?
Мой лёс злажылі без мяне.
Быццам цёплая ўсмешка кранае вусны аўтара, калі ён успамінае аб раннім дзяцінстве:
Помню — хлопчыкам маленькім Падабаў я зелень ніў I на пожні, каля рэчкі, Матылёў лавіць любіў.
...А ў ночку на Купалле Ў лес шукаць бег агняцвет.
Яшчэ падчас вучобы ў агранамічным вучылішчы Жылка вырашыў стаць мужыцкім дарадчыкам і заступнікам. Далёка ад роднай Нясвіжчыны заўсёды памятаў ён наказ сваёй маці:
...Помні, сыне, на чужыне Аб краіне, аба мне!
He запамятай ніколі, Будзеш бедны ці багат, Нашай долі і нядолі, Нашых пожняў, нашых хат.
Творчасць Жылкі ўвасабляе высокую культуру грамадзянскіх і асабістых пачуццяў. Паэт часта звяртаецца да вобраза роднай Беларусі:
КНІГІ ОНЛАЙН
