Скарбы Нясвіжа
Клаўдзія Шышыгіна-Патоцкая
Выдавец: Полымя
Памер: 192с.
Мінск 1993
Беларусь, Беларусь — гэта дзей .
1 разумных, і слаўных прыклад; Край вялікіх і дум, і людзей, I бяздольна схіліўшыхся хат...
Шмат напісаў ён вершаў пра каханне, апяваючы гэта ўзвышанае пачуццё. Але жыццё няўмольнае — сам паэт павінен адрачыся ад яго:
Я забыўся слоў-любошчаў, Далікатных кволых слоў, Там, дзе вецер свішча, хвошча, Я аселішча знайшоў.
Апошнія гады жыцця Жылкі прайшлі ў сталінскіх «гулагах». Яго, хворага, выслалі замест поўдня, дзе можна было б падлячыць сухоты, на поўнач, у горад УржуМ Вяцкай вобласці. Там ён і памёр у 1933 годзе.
Некалькі гадоў Жылка вёў дзённік. 15 сакавіка 1923
года запісаў: «Смерць саўсім не страшыць, нават больш: яна жаданая госця. Пужае жах жыцця — жорсткі і няўломны, няўмольны. Я баюся пустаты і хаосу, а яны паўнаўладны...»
У вёсцы Лявонавічы ў 1906 годзе нарадзіўся Сяргей Міхайлавіч Новік-Пяюн. Паэт, самадзейны кампазітар, ён вядомы на Нясвіжчыне як заснавальнік знакамітага Лявонавіцкага хора (1926).
Сяргей Новік-Пяюн увасобіў у сабе лепшыя рысы белаоускай інтэіігенцыі чачатку XX стагодізя. якая ўсе свае сілы аддавала асветніцтву. Да такой місіі ён рыхтаваўся грунтоўна: музычную адукацыю атрымаў у прафесара Кацярыны Плішка-Банасевіч, майсхэрству ігры на скрыпцы яго вучыў вядомы скрыпач Тадэвуш Тадроўскі, малюнку — мастак Мікалай Літвіненка. Сяргей быў здольным вучнем. Гэта адчуваецца і ў яго жывапісных працах («Нясвіжскі замак», «Млын-вятрак у Лявонавічах» (дарэчы, гэта месца дзеяння вядомай песні «Што то за хлопец, што за дзяўчына»), «Маёнтак у Смалічах»), якія маюць як этнаграфічную, так і мастацкую каштоўнасць.
Захапленне паэзіяй прыйшло да Новіка-Пеюна яшчэ ў Нясвіжскай гімназіі. Ен пачаў друкавацца ў заходнебеларускім дзіцячым часопісе «Заранка». Як пра таленавітага аўтара ўспамінала пра яго былы рэдактар часопіса Зоська Верас. У «Заранку» Сяргей Міхайлавіч пасылаў вершы, апавяданні, п’есы, падпісаныя псеўданімам Малады Дзядок.
Жыццё Новіка-Пеюна склалася драматычна. Яго прозвішча больш як трыццаць гадоў было забаронена ўпамінаць. і потым, ужо па тоадыцыі. на паэта глядзелі з падазвэннем. Многае. што ён ствапау. выходзіла паі псеўданімам, альбо лічылася народным. Палякі, немцы, сталінскі рэжым — усе лічылі Пеюна сваім ворагам 1 імкнуліся схаваць ад народа. Галоўная прычына такога становішча ў тым, што ён заўсёды заставаўся сапраўдным беларусам.
За стварэнне ў Лявонавічах хору і ўключэнне ў яго рэпертуар беларускіх народных песень, за жаданне мець школу з беларускай мовай выкладання юнака выслалі за межы Заходняй Беларусі — у заходнюю частку буржуазнай Польшчы. На пражыццё там зарабляў выпадковай работай. У вершы «Усё роўна мне» паэт так характарызуе гэты час:
С. Новік-Пяюн
Здароў быў, грудзі не стагналі, Як жыў у роднай старане, Кавалак сэрца мне забралі — Забралі бацькаўшчыну мне.
У выгнанні Сяргей Новік-Пяюн напісаў словы і музыку сваіх «Зорачак» — песні, якая стала вельмі папулярнай у Заходняй Беларус.і. Рыгор Шырма выдаў яе як народную песню, складзеную палоннымі, вывезенымі фашыстамі на работу ў Германію. Пазней Сяргей Міхайлавіч успамінаў: «Зорачкі» — гэта мая першая песня. Я стварыў іх 28 сакавіка 1929 года. Гісторыя стварэння была цікавай. Быў у ссылцы паляк адзін — Фелікс Балінскі украінка Галя Перыдкіўна, ну і я. Мы сябравалі. Украінка
6. Зак. 489.
81
закахалася ў Фэльку. Вось аднойчы мы гулялі ўтраіх, Я адчуў сябе лішнім, вярнуўся ў самоце дадому і напісаў свае «Зорачкі».
Гледзячы на зоркі ў чужой старонцы, паэт просіць іх перадаць сыноўскае прывітанне роднай зямлі, бацькам:
I скажыце, каб не плакаў ні адзін, Што ў выгнанні мусіць мучыцца іх сын! Прыйдзе, прыйдзе да нас хутка ясны май, Прыляту тады, як птушка, ў родны край.
«Зорачкі» былі перакладзены на рускую, украінскую, польскую мовы. Песня зрабілася папулярнай сярод вязняў фашысцкіх лагераў.
Гаворачы пра гады, праведзеныя пад уладай буржуазнай Польшчы, Новік-Пяюн з болем пісаў:
А ў нашым лесе, А ў нашым полі Згінула вяселле, Згінула і доля.
I мяжой разцялі Нашыя палоскі, Родныя ад родных Аддзялілі вёскі.
Слёзы горла душаць, Стаў я і дзіўлюся; Зранілі ўсе грудзі Маці-Беларусі!
У час Вялікай Айчыннай вайны Сяргей Міхайлавіч трапіў у баранавіцкую фашысцкую турму, а потым — у лагер смерці каля вёскі Калдычэва. У неверагодна цяжкіх умовах паэт застаўся верным Радзіме:
Беларусь, мая родная маці, Я не здраджу ніколі табе, За ніякія ў свеце багацці — Лепш злажу галаву ў барацьбе.
Вядомы беларускі літаратуразнавец У. Калеснік адзначаў, што вершы, створаныя Новікам-Пеюном у калдычэўскім лагеры смерці, не маюць у беларускай паэзіі прэцэдэнту. Вось радкі з «Астрожнай песні»:
He вянкамі зялёнымі з ружамі, Што паклала вясна на мурог, А цяжкімі мурамі абкружаны, Грозны высіцца, строгі астрог... ...Дні за днямі марудныя коцяцца Набрынялася думка адна:
Як на волю мне вырвацца? Хочацца Выпіць радасці чару да дна.
Самыя задушэўныя творы напісаны ім для дзяцей: п'есы «Елка Дзеда Мароза», «Цудоўная ноч», «Пакой у Наймы», «Прадка пад крыжам», дзесяткі вершаў. У «Пастушцы», «Зайчанятах», «Вожыку», «На купалле» гаворыцца пра любоў да прыроды, усяго жывога, высмейваецца лянота, асуджаецца жорсткасць.
Цяпер Сяргей Міхайлавіч Новік-Пяюн — пенсіянер, жыве ў Мінску. У адной з перадач па рэспубліканскім радыё прагучалі словы паэта: «Крывёю сэрца майго пішу свае вершы. Ніхто ніколі не даведаецца, колькі выпакутавала яно, колькі ран перанесла! I калі дагэтуль яно яшчэ б’ецца, то не ведаю, якім цудам. Верце, не верце — мне ўсё адно! Душу не выплюнеш, не пакажаш! Жыццё набліжаецца да завяршэння. Хлусіць не думаю, ды і навошта? Лёс злосна насмяяўся нада мною. Для сябе я не жыў — жыў для людзей. Для іх я не шкадаваў ні сіл, ні здароўя...
Я любіў і люблю і не перастану любіць сваю дарагую Беларусь да канца дзён маіх. I калі любоў да Радзімы — злачынства, калі любоў да свайго народа злачынства, то тады я першы злачынца».
Немагчыма не ўспомніць і аб пісьменніках, якія, хаця і нарадзіліся далёка ад Нясвіжа, але жылі ў гэтым горадзе, пісалі аб ім, стваралі тут свае лепшыя творы. Іх спадчына — неад’емная частка культуры той зямлі, што стала ім роднай.
Выдатны дзеяч эпохі Адраджэння Сымон Будны нарадзіўся каля 1530 года ў Будах на Мазовіі (цяпер гэта тэрыторыя Польшчы). Вучыўся ў Кракаўскім універсітэце, з 1558 года выкладаў у пратэстанцкай школе ў Вільні. У 1560 годзе прыехаў у Клецк, дзе прапаведаваў кальвінізм — новую рэлігійную плынь, быў актыўным дзеячам Рэфармацыі.
Адным з цэнтраў пратэстантызму ў Беларусі і Літве ў гэты перыяд з’яўляўся Нясвіж. Тут у 1560-ыя гады пачала працаваць друкарня. У яе заснаванні, акрамя Буднага, прымалі ўдзел кнігавыдавец, перакладчык, удзельнік рэфармацыйнага руху Мацей Кавячынскі. кальвінісцкі прапаведнік Лаўрэнцій Крышкоўскі. У 1562 годзе С. Будны выдаў у нясвіжскай друкарні першую на тэрыторыі Беларусі кнігу на беларускай мове. Гэта бьгў пратэстанцкі «Катэхізіс». Услед за ім выйшла «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам» і іншыя творы.
Паводле слоў С. Буднага, «Катэхізіс» — гэта «навука старадаўняя хрысціянская ад святога пісьма, для простых
людзей мовы рускай, у пытаннях і адказах сабраная» Аўтар кнігі, накіраванай супраць каталіцызму, жадаў, каб «здаўна слаўная» беларуская мова мела заслужанае прызнанне ў літаратуры і грамадстве. Звяртаючыся да магнатаў, заклікаў не захапляцца замежнай, а любіць сваю, родную мову, падаючы тым самым добры прыклад іншым. Будны выступаў супраць тых, хто раздаваў землі і цэлыя вёскі манастырам і касцёлам. Нясвіжскі асветнік змагаўся за роўнасць усіх саслоўяў перад законам за справядлівасць правасуддзя.
Творы Сымона Буднага напісаны жыва, пераканаўча, лаканічна. Пра сваю работу над перакладамі іншамоўных тэкстаў ён, напрыклад, гаварыў так: «...Я не абы як і не без вёслаў пусціўся на гэта мора перакладу, я перакладаў не з аднаго якога-небудзь экземплярчыка, засеўшы над ім, а аглядваўся (як гавораць) на ўсе бакі. Я меў на ўвазе не адны грэчаскія кнігі, працаваў над лацінскімі, не пакінуў без увагі славянскія, я раіўся з рознымі каментатарамі, багасловамі, гісторыкамі і іншымі аўтарамі альбо пісьменнікамі ў той меры, у якой я іх мог знайсці ў той час».
Сымон Будны вызначаўся вялікай адукаванасцю, адданасцю навуковай ісціне, дэмакратызмам поглядаў. Ен служыў асветніцтву народа, выхоўваў у сваіх сучаснікаў павагу да чалавечага розуму, спрыяў наладжванню сувязей паміж людзьмі розных нацыянальнасцей. Пра Буднага ведалі ў Расіі, Польшчы, Галандыі, Чэхіі, Англіі, Швейцарыі, Германіі. Жывучы ў невялікіх беларускіх мястэчках, ён апярэджваў свой час, вёў крытыку «Свяшчэннага пісання» на такім узроўні, які стаў уласцівы навуцы толькі ў XIX стагоддзі. •
Каталіцкае і праваслаўнае духавенства праследавала філосафа за погляды, нішчыла яго кнігі. У творы польскага тэолага Станіслава Рэшкі змешчана карыкатура, дзе Будны намаляваны ў пекле. Дарэчы, гэта адзіны партрэт асветніка, што дайшоў да нас. Сёння яго можна бачыць на мемарыяльнай дошцы, устаноўленай на адным са старых будынкаў Нясвіжа, — там, дзе знаходзіцца цяперашняя друкарня, якая, дарэчы, носіць імя беларускага гуманіста. Захаваўся і будынак на вуліцы Савецкай, які вылучаецца незвычайнай таўшчынёю сцен, вялікімі скляпамі, архітэктурнымі дэталямі, характэрнымі для рэнесанСУ — ТУТ> паводле меркавання некаторых даследчыкаў, выдаваў свае кнігі Сымон Будны.
Пазней асветнік і філосаф жыў у Лоску' каля Вало-
Помнік Сымону Буднаму
жына, дзе выдаў некалькі кніг у мясцовай друкарні. Памёр у І593 годзе ў Вішневе.
5 мая 1982 года ў горадзе адбылося адкрыццё бронзавага помніка выдатнаму дзеячу эпохі Адраджэння (скульптар С. Гарбунова, архітэктар Ю. Казакоў).
У пачатку XVII стагоддзя ў Нясвіжы жыў паэт, перакладчык і доктар Даніла На'бароўскі (1573—1640). Ен вывучаў замежныя мовы, медыцыну, антычную літаратуру ў Вітэнбергскім універсітэце, Арлеане і Страсбургу, прысутнічаў на лекцыях Галілея ў Падуі і захапіўся яго вучэннем.
На Беларусі Набароўскі актыўна змагаўся з эпідэміямі, якія забіралі сотні жыццяў. На падставе вучэння К. Галена напісаў два медыцынскія трактаты. Адначасова займаўся літаратурнай творчасцю. У вершах і вершаваных пасланнях Набароўскага пададзеньі карціны сацыяльных супярэчнасцей Беларусі XVI—XVII стагоддзяў, высмеяны рэакцыйная шляхта, духавенства. У апошнія гады жыцця Набароўскі зазнаў ганенні езуітаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
