Слова аб роднай прыродзе
Пісьменнікі і паэты Беларусі аб прыродзе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 272с.
Мінск 1989
лагучнае дзіньканне. Вы пачняце ўглядацца ў густую зеляніну, шарыць вачамі па неабсяжнай выстаўцы снежнага мастацтва і з першага разу можаце нічога не заўважыць. Потым, калі яшчэ раз наведаецца ветрык і зноў задзінькаюць званкі, ваш слых ужо больш навострыцца, вока звыкнецца з кантрастам вельмі белага і цёмназялёнага. Тады можа паказацца, што на адной заснежанай галінцы сядзяць вавёркі і лёгенька паварушваюць хвастамі. Але не верце сваім вачам, падыдзіце бліжэй. Смела ідзіце—вавёркі не ўцякуць. Падыдзеце бліжэй і ўбачыце, што гэта не вавёркі, а вымытае снегам і загартаванае марозам лісце маладога дубка. Яно вісіць на тонкіх, але моцных нітачках і пры кожным дотыку ветру звоніць.
Вось недалёка ад дарогі стаяць разгалістыя, але яшчэ нярослыя ялінкі. На іх кволыя верхавіны і на ніжнія лапкі столькі наваліла снегу, што з ялінак атрымаліся белыя копчыкі. Але гэта здалёк—копчыкі. А калі
233
падысці бліжэй, то адразу можна заўважыць, што гэта хаткі. He з таго боку, дык з другога, але абавязкова ў кожнай хатцы ёсць хоць адно акенца: дзе круглае, дзе кантовае. Есць таксама дзверцы каля самай зямлі. I калі зазірнуць у гэтую хатку, то можна ўбачыць, што ў ёй зусім няма снегу. Там суха, утульна, дол высланы жоўтымі шыпулькамі.
Хіба не можа тут пераначаваць зайчык?
А вось доўгая лясная прасека, і канца ёй не відаць. Яна роўная, як алея ў парку. Па ёй толькі што нехта праехаў на санях. Відаць, дзядзька ляснік, бо толькі яго конь прывучаны хадзіць па глыбокім снезе. Адным полазам саней нагнула і працёрла ялінку. Яна хутка ўстане, а пакуль што так прывабліва пахне смалой, што ад гэтай пераеханай ялінкі не хочацца адыходзіць.
ІВАН ПТАШНІКАЎ
НОЧ ПАД СНЕГАМ
(Урывак з рамана «Чакай у далёкіх Грынях»)
Накляваўшыся з настылых бяроз, што пракідаюцца між сасняку, пупышак — халодных і цвёрдых, як rapox,— падаліся пад Цяніімшары і Асіпаўскія лесасекі чародкі цецерукоў. Шмат скіравала іх і да Віліі — на лугі. А каторых можна яшчэ ўгледзець на рэдкаверхіх высокіх соснах, што бліжэй да берага. Адтуль, з вершалін, сыплецца рэдкі сняжок: варушацца леныя птахі, чысцяць дзюбы аб цёплыя нахохленыя грудзі, а можа, чуюць адкуль трывогу? Сядзяць, спачываюць, пасля даюць нырца проста на снег; праклёўваюць лёгенькі шарпак, кешкаюцца, што куры ў пяску — рыхтуюць ямкі — пасля зашыюцца ў бачок пад самы снег і паснуць на ноч. He пройме іх ні вецер, ні мароз. Хай трашчыць ён сабе па пнях і па кары, хай прабірае да стрыжня сосны, даймае ў лесе ўсё жывое і галоднае,— цецярук не чуе. Ноч пад снегам для яго цяплей, чым марозны дзень на бярозавым голлі.
Як толькі збяжыцца цемра, зпад натапыранай у снезе елачкі выткнецца заяц, паківаепаводзіць вушамі, пачмыхае і патрухае з узлеску пад Вілію, дзе лозы і асіннік,— на жыр.
Сарвецца асцярожны заяц са стромкага берага, ссунецца па снезе, перакуліцца цераз галаву, не ўтры
234
маўшыся; замрэ, чакаючы страху, і яшчэ з большай асцярогай паскача пад Вілійскія лозы ля затокаў.
Раптам зпад зямлі — снежны фантан... Зайца хтось падкідае ўгору, сцёбае калючым і шорсткім, лупіць поўсць аж са скурай... Вусатая мордачка зайца натыкаецца на штосьці чорнае, страшнае... Кінецца ён убок — там другі жывы камяк, скокне ўперад — зноўку! Лапоча беражніца, віхрыць, бы ўзняласяўскруцілася бурамяцеліца.
Палахлівы звярок шмыгне, як апантаны, назад, пад Асіпаўскую пасеку, у сняп' і саснякі без аглядкі. Наперадзе яму — галодная ноч: цецерукі не далі павячэраць.
МАКСІМ ТАНК
ЗІМА
Дзень цэлы плавалі вятры
Над восенню палёў бязмежных, Пад вечар снегам завірыў, Спазніўшыся, кудлаты снежань.
Ен ахінуў стагі лугоў,
Як верацёны снежнай воўнай;
3пад Налібок, з балот, лясоў Плыты ільдзін пагнаў па Нёмну.
Ен хвалі дрэмлючай раллі Рвануў за вараныя грывы,— I ажылі, і паплылі На лес уздыбленыя нівы.
Але навалу хмар цяжкіх Стрымалі, выгнуўшыся, хвоі. Адно па соснах залатых Ўзнялося полымя сівое.
У змрочных лапках зацвіло, 3 бяроз успыхнуўшага вецця На сухастой, на буралом Яго панёс шалёны вецер.
Збудзіўся нетраў цёмны гул, 3 лагоўяў воўчых і выкопаў Папоўз па свежаму снягу, Па выбітых руёю тропах.
235
Зіма... Ад інею вішняк Перахіліўся за парканы, I не мінеш яго ніяк, Кранеш — і цветам серабраным
Асыпле з галавы да ног.
На дзеннікі лятуць вароны 3 глухіх прасёлачных дарог, I цень плыве іх праз загоны,
Дзе ўсё, як вогнішча лістоў, Замёў снег свежасшаранелы, Дзе петлі заячых слядоў, Разгубленыя, забялелі.
Калі ж вячэрняю парой
За вёску выйдзеш на прыволле,— Цябе сустрэнуць грамадой Шляхоў знаёмыя таполі;
Пачуеш, як трашчыць рака, Скрыпяць асверы на марозе, Як пад дугой маладзіка Пяюць сялянскія палоззі.
ЯКУБ КОЛАС
3IMH1 СПАКОЙ
(Урывак з аповесці «Дрыгва»)
Нерухома стаяў густы амярцвелы лес, шчыльна прытуліўшы верхавіны да верхавін, пераплёўшы галіны, акрыўшыся белымі шатамі крохкай, шапаткой шэрані. Hi звер, ні чалавек, ні птушка не парушалі яго ранішняга зімняга спакою. Толькі дзесь у гушчары галін суха палускваў мароз, пераскокваючы з дрэва на дрэва. Пачынала святлець. Са змроку вырысоўваліся стромкія камлі асін, каржакаватыя дубы, шурпатыя крывыя бярозы, а паміж іх выступалі, як пачварныя дзяды, зломаныя бураю высокія расшчэпленыя абломкі дрэў і спілованыя пні з белымі круглымі шапкамі, з завостранымі вярхамі, ды белымі капцамі раскідаліся па лесе прыгожа скругленыя снежныя курганкі.
236
ПІМЕН ПАНЧАНКА
ВЫЯЗДЖАЛI ЛЕСАРУБЫ
Белы снежань мяккім пухам Апрануў палі і луг.
Падгуляла завіруха — Пазмятала ў гурбы пух.
Хвалі дужыя падпёрлі Лёд цяжкі. На дне ракі Тлустыя самы замёрлі, Сняць пра лета шчупакі...
Выязджала сінім раннем Лесарубаў грамада.
Заспявалі песню сані, Паімчаліся удаль.
Поле легла снежнай пусткай. Глянь — канца няма нідзе.
Лес сцяной бяжыць насустрач Працавітай грамадзе.
Башлыкі адзелі ёлкі 3 снегу і стаяць сплючы. Ў жоўтых кажушках вавёркі Спрытна скачуць, як мячы.
Супакой лясны парушыў Звон сякер. На чысты дол Пілы гнуткія цярушаць Пілавіння жоўты дождж.
Граюць пілы гучназвонка, I куды ні пазірні — Каля зваленых сасонак Свецяць лысінамі пні.
237
ДАНУТА БІЧЭЛЬЗАГНЕТАВА
легкія сняжынкі у цішы...
Лёгкія сняжынкі у цішы
Долу апускаюцца нясмела...
Светла ў полі, светла на душы...
Лёгкія сняжынкі у цішы...
Спіць сасна ў бахматым шалашы, А навокал так бялюткабела...
Лёгкія спяжынкі у цішы Долу апускаюцца нясмела.
ЯНКА БРЫЛЬ
БЕЛАЕ ПОЛЕ
(3 кнігі «Жменя сонечных промн.чў»)
Ад вёскі, што засталася ў даліне, белае поле ўздымаецца на захад спакваля вышэй, вышэй — аж да самых Балканаў.
Такую гучную назву далі гэтым узгоркам, відаць, у мінулым стагоддзі, калі нашы дзяды вярнуліся зпад Плеўны...
Думаю пра гэта, ідучы па іскрыстым, хрусткім снежным цаліку.
Сямтам, вельмі ўжо рэдка, стаяць старыя, спрадвеку цярплівыя дзікія грушы.
Кусты шыпшыны трапляюцца на схілах яраў ды на ўзлобках, ніколі не араных, падобных на агромністыя боханы. У калючым сярэбраным голлі яшчэ ўсё трымаюцца, таксама заінелыя, аранжавыя зморшчаныя ягады.
Як светлы сон, успамінаецца тут, каля іх, матыліная ружовасць пялёсткаў, пчаліны звон і ласкавае сонца... Успамінаюцца і радкі:
О Беларусь, мая шыпшына!..
Ваўчыны след. Шэры пайшоў над абрывам і, выбраўшы месца, спусціўся ў яр, грузнучы на глыбейшым незаскарынелым снезе.
На дне яра зеленаватасінімі плямамі пракідаецца зусім свежы, яшчэ не пераможаны снегам лядок неўтаймаванай крыніцы.
238
Высока на поўдні — пакуль што няспелы, бледны акраец месяца. Спачатку, пакуль ідзеш, толькі як быццам адчуваеш яго прысутнасць над сабой, а потым так і не вытрываеш — азірнешся ўгару. 3 нейкай дзіцячай прыемнасцю.
ЯКУБ КОЛАС
ДЗЕДГОСЦЬ
Ходзіць дзед белабароды Полем, лесам, пералескам, Засцілае рэчкі лёдам, Брыльянцістым снежным блескам.
Сыпле іней на бярозы, Туліць дрэвы лёгкім пухам, Крые руні, травы, лозы Белай воўнаю — кажухам.
Дзеда ўсюды носяць ногі, I к нам прыйдзе на хвілінку Адпачыць крыху з дарогі, Важна сеўшы на ялінку.
А ялінка!.. Чаго толькі На яе няма галінках! Свецяць зоркі і вясёлкі У бліскучых павуцінках.
Тут лісічка, зайчык, мышкі, Рыбкі, буслік даўгавязы. А як ззяюць на ёй шышкі, Нібы ў іх гараць алмазы!
Каля ёлкі карагоды, Песні, гутарка жывая, А той дзед белабароды Толькі ў вусы смех пускае.
Дык рассунем кола шырай, Патанцуем на памосце, Песняй звонкай, песняй шчырай Прывітаем дзедагосця.
239
ІВАН ПТАШНІКАЎ
МЯЦЕ ТРЭЦІЯ СУТКІ
(Урывак з рамана «Алімпіяда»)
Снег, сыпучы, шорсткі, як жвір, сячэ ў твар; яго гоніць і гоніць з загумення ад фермы праз вёску — праз гароды, вуліцу, двары на лог да ракі, намятаючы на беразе гурбы ўровень чалавека. Мяце трэція суткі запар; вецер зайшоў з поўначы, паціснуў мароз — ноччу быў да трыццаці градусаў; неба, цёмнае, шэрае, павісла нізка, над самай зямлёй, і цярусіць, цярусіць на вецер густыя калючыя крупы. Раніцай, усходам сонца, неба над далёкім бярэзнікам чырвонае, як жар; ад яго Кур’янаўскія Сады, Выганчык, ферма і ўся вёска здаюцца чырвонымі. I ўвесь свет чырванее ў вачах, стаўшы крывавабелым ад зары і снегу. Сонца не паказваецца каторую раніцу; чырвань гусне, яе хаваюць з воч хмары, і зверху сыплецца снег. Ад снегу і ветру трасецца ўсё на свеце: вёска, ферма, платы і белы лог ля ракі. Здаецца, вецер падхопіць хаты, ферму, платы ля вуліцы і змяце іх разам са снегам з зямлі. Каб хоць на мінуту аціхла...
ЯНКА КУПАЛА
МАРОЗ
Іду я, сняжысты, ўсясільны, Па сцежкахпуцінах пустых, I ночкай і днём безупынна Пільную абшараў сваіх.
Бязмежна, ўладарна паную Пад сховаю пушчавых вех, Каронаю бор мне зялёны, А тронампасадам бел снег.
Палац мой — лес буйны, вятвісты — Ірдзіцца брыльянтамі скрозь.
Мне воўк і мядзведзь у паслугах, Мне служаць вавёрка і лось.
240
Як пухам, сняжком пасыпаю I хвою, і елку, і клён;
Хто ў госці ка мне забярэцца, Тулю тых, галублю іх сон.
КНІГІ ОНЛАЙН
