Слова аб роднай прыродзе
Пісьменнікі і паэты Беларусі аб прыродзе
Выдавец: Народная асвета
Памер: 272с.
Мінск 1989
ым гарачым аблілося сэрца, ледзь не падняла на ногі, нечакана прыйшла другая, цвярозая, халодная, ад якой адліла кроў ад галавы і сэрца: падумалася, што можна не знайсці туды дарогі і — самае важнае — там ён зусім непатрэбны...
* * *
Прывыкаючы да лесу, шукаючы ў ім сабе сябра, але ўсё яшчэ пастаянна ратуючыся бегам ад таго бурага і другіх вялікіх аднакрэвічаў, Губаты пачаў жыць у пушчы.
Ен пачаў пакрысе дзічэць. Можа, і зусім здзічэў бы, вырас у дужага вялікага лася, заваяваў бы пакрысе сабе добрае для харчу, сну, гулянак, сям’і месца, меў бы сярод ласёў славу, калі б не людзі.
Губаты не мог яшчэ зусім ад іх адвыкнуць. Аднойчы, як пачуў далёкія людскія галасы, ён, усхваляваны, радасны, нават адурнелы ад шчасця, пабег да іх на злом галавы. Знайшоў, убачыўшы некалькі жанчын у гумавых ботах, з клункамі і граблямі. Чакаючы смачнага хлеба і аж пускаючы слінкі, кінуўся да іх, падбрыкваючы ад радасці, але яны, пачуўшы яго тупат, азірнуліся, нарабілі дзікага піску і сыпанулі хто куды. Усе
35
ад яго ўцякалі, нема крычалі, азіраючыся, а пасля, асмеліўшыся, сабраліся разам, схаваліся за тоўстую хвою, злосна махалі на яго граблямі, кідалі галлё, зямлю...
...Гэтых двух маладжавых мужчын — высокага чарнявага і маларослага рыжаватага ў гумавых высокіх ботах і фуфайках — Губаты ўбачыў першы.
Еп стаяў у яшчэ макраватым, парным алешніку і скуб лісце. Як лавіў ротам галінку і цягнуў да сябе, заплюшчваўся: дрэва траслося і абкідвала густымі кроплямі, ад якіх у яго была ўжо вільготная спіна. Убачыўшы мужчын, якія неслі ў апушчаных руках стрэльбы, ён ужо не думаў выбягаць насустрач, але і не збіраўся ўцякаць.
— Гавораць, што недзе во тут, у гэтым алехавым айку, ходзіць той падлетак, ідзе да людзей...
— Страшнавата неяк, халера...— дрыготкім голасам прамовіў маларослы.— Закон жа строгі!..
— Бо ідзеш так у першы раз... Але паўплятаеш на поўную губу раздругі дармавога смачнага мяса, то асмелішся, яшчэ панясешся ў лес... Стой! — Ен раптам стаў, якукамянеў, схапіў за плячо спадарожніка.— Дальбог, вунь ён стаіць...
— Дзе? — пытаўся той, плюшчыў маленькія вочкі.
— Па кубельцу, брат, будзе...— прашаптаў высокі, ціха здымаючы з плечука сумку і апускаючы яе долу, падымаючы стрэльбу.— Так што не лгалі людзі, бачылітакі...
Губаты ўсё стаяў і пазіраў, здзіўляючыся, што самі нарэшце ідуць да яго людзі, углядаюцца; ён пачуў пагрозлівы парахавы пах са ствалоў, але не збаяўся, помніў, што яшчэ чуйней пахла і леснікова стрэльба, якая ніколі не зрабіла яму нічога благога.
— Ээ, стралок! — грэбліва прашаптаў высокі мужчына меншаму.— Ды ў цябе рукі калоцяцца і губы дрыжаць, як у зайца... To я пальну... Калі не ўкладу, то ты тады бі...— і паволі, стараючыся не шумець, не рабіць лішніх рухаў, прыціснуў прыклад да плечука, прыплюшчыў левае вока, паварочваючыся сам і ведучы ў яго бок ствалом.
Губаты дажаваў лісце, губляючы долу зялёную сліну, хацеў падацца адгэтуль і толькі сабраўся адводзіць галаву, як на міг пачуў, што нешта моцна ляснула, а пасля асляпіла, зваліла з ног, і больш ужо ён нічога не мог уцяміць: яго ахутала глухая цемната...
36
ЯКУБ КОЛАС
РУЧЭЙ
Між алешын, кустоў, Дзе пяе салавей, I шуміць і грыміць Срэбразвонны ручэй.
Як матулька, вярба Хіліць голаў над ім, I глядзяцца кусты Пышным верхам сваім.
Абступаюць яго Чараты, асака, Падыходзіць мурог Да яго здаляка.
Часам зорка ўначы На яго кіне зрок, I хмурынка не раз Зазірне ў ручаёк.
I схіляе трава Над ім пасмыбрыжы, А ён, жэўжыкпястун, Гучным смехам дрыжыць.
To заскочыць у гай, To курган абаўе, Дзе сярдзіта бубніць, Дзе лагодна пяе.
Люба слухаць той спеў, Несціханы, густы, I пад песні яго Адпачынеш і ты.
ТАРАС ХАДКЕВІЧ
ПАВОДКА НА ДЗВІНЕ
(Урывак з рамана «Песня Дзвіны»)
Бушуе вясновая паводка на Дзвіне.
Уночы ў канцы сакавіка грукнула ў наваколлі, быццам ударыў гром або стрэльнулі з гарматы, і далёка азнёсся як бы магутны стогн. Грымела і ўранні. Рака ламала лёд. Вясновае сонца растапіла снег на пагорках паўднёвых схілах, пагнала ярамі і зморшчынамі на палях шпаркія, вясёлыя ручаі. Іх срэбраны звон пераклікаўся з песнямі жаўрукоў у небе. Лёд адышоў ад берагоў, расколіны цёмнымі пісягамі распаласавалі яго, дні праз два зрушыліся з месца ледзяныя паляны паплылі, крышачыся з трэскам. Крыгі з дня ў дзень меншалі, раставалі.
Крыгаход прайшоў. Замутнелая вада ўзнялася ў берагах, забурліла вольна, заліла прырэчныя нізіны, перапоўніла прытокіручаі і рачулкі. I як мацнеў вецер, хвалі на рацэ дыбілісяшумелі, як на моры.
ЯКУБ КОЛАС
ПРЫПЯЦЬ
(Урывак з аповесці «Дрыгва»)
Спакойна і павольна, як у зачарованым сне, утуліўшыся ў балоты, нясе Прыпяць сухадоламу Дняпру сваю багатую даніну. He спяшаецца яна выносіць дабро палескіх балот. А яго так многа, што ўсё роўна, спяшайся не спяшайся, а гэтай работы ёй хопіць на доўгія гады. Можа і надзею страціла яна вынесці хоць калінебудзь гэтае мора цёмнаружовай вады з неабсяжных балот Палесся, і з гэтай прычыны яна такая павольная і флегматычная. Вось толькі тады, калі разгуляецца вецер над зялёнай шчэццю лясоў, над круглымі купамішапкамі кучаравай лазы, над бародаўкамікупінамі жорсткай асакі, тады яна няветла пахмурнее, задрыжыць, затрасецца тысячамі хваль і сярдзіта шпурляе чаўны і чайкідушагубкі ды голасна ўсхліпвае ў прыбярэжных чаратах, як маці ўскрай магілы, дзе пахаваны яе дзеці...
38
Затое ж як лагодна і ўтульна разляжацца яна мяккіх берагах, калі супакоіцца вецер, а над Палессем рассыплецца сонца мільярдамі залатых крупак святла Спакой і цішыня пануюць тады над зялёнымі аксамітамі балот і лясоў.
ВІКТАР КАРАМАЗАЎ
АЛЕНЬ СКІДАЕ РОГІ
(Урывак з рамана «Пушча»)
Пасля доўгіх зімовых халадоў ажывалі, мыліся, чысціліся людзі і звяры, птушкі і дрэвы, зямля і неба.
Вось у гушчары захрумсцеў сушняк, на лёд і леташ няе ўпрэлае лісце сыпанула шыгалле — на прагалку з’явіўся алень. Спыніўся, наставіў чуйныя вушы, павярнуў іх, нібы лакатары, спачатку ў адзін бок, потым у другі, ловячы шолахі лесу — новыя, загадкавыя, хвалюючыя. Ад капытоў па нагах аленя паўзла тая самая белая пара, што падымалася па дрэвах; яна абмывала жывот, руды ад працяглай лежні на мокрай зямлі, цякла па перснях, шыі, баках, рагах, па кожным іх парастку, звівалася ў вяночках. Алень стаяў вільготны, увесь блішчасты, нават рогі блішчалі, мокрыя, над імі курэў лятучы белы дымок.
Агледзеўшыся на новым месцы, ён рушыў далей, але зпад ялінкі ў ногі скокнуў бяляк. Алень спыніўся. Заяц сядзеў як нежывы, баяўся паварухнуцца. Поўсць на ім абвісла — рудая, злямцаваная, калматая, лезла і сыпалася. Алень ляніва схіліў над беляком галаву, нюхнуў, чмыхнуў у храпы — беляка як ветрам змяло, адно шматкі рудой поўсці засталіся, матляліся на купіне. Алень абнюхаў купіну, заечую поўсць і, грэбліва закапыліўшы губу, узняў галаву. Рогі паклаў на спіну, надзьмуў таўстую шыю, быццам згатовіўся грозна зараўці наўздагон зайцу, але не зароў, адно цяжка выдыхнуў з храпаў белае паветра, з боку на бок гайдануў рагамі — яны вадзілі сп’янелую галаву.
Алень выбіўся на сонечны астравок, неахвотна грызянуў асіну, пастаяў, самотны, ля маладой бярэзіны і злосна выцяў яе рогам. Потым яшчэ раз, яшчэ. Звонкі ляскат прабег па пушчы. Алень замёр, прыслухаўся і, перакананы, што яго ніхто не бачыць, што ён
39
на адзіноце з аблюбаванай бярэзінай, прыняўся старанна пілаваць рогам белы ствол: уверхуніз, уверхуніз. Пілаваў спачатку нетаропка, але паступова захапляўся новай работай, ажно калаціўся, стагнаў, прагна, усім цяжарам налягаў на дрэва, быццам зваліць яго намагаўся. Стаміўшыся, супакойваўся, аддыхваўся, а потым зноў пачынаў ваяваць з бярэзінай, зноў распальваўся. I вось — о божухна! — рог адваліўся ад галавы. Алень зажмурыўся, нібы ў вачах пацямнела, п’яна захістаўся, неяк набок схіліў галаву, няўклюдную і смешную пад адным рогам, сумна глядзеў на закарэлы адламаны сук, усё роўна як на чужы, цікаўна вадзіў па ім цёплай мысаю, абнюхваў — год цэлы насіў і не бачыў, што носіць. Падзівіўшыся, зноў павольна ўзняў галаву, уставіўся на бярэзіну, на тое месца, дзе зпад кары плылі мутныя белыя слёзы. Ужо не асобныя слязіны, а цэлая слёзная ручаіна заліла рану, плыла па дрэве, і ўжо не белая, мутная, а празрыстая. Алень выцягнуў уперад шыю, прыклаўся мысаю да раны на бярэзіне і доўга стаяў гэтак, не адрываючы мысы. Адно чуваць было, як, дрыжучы храпамі, смактаў бярозавы сок, чмокаў, ды відаць было, як пры гэтым вочы яго туманіла млоснае шчасце. Нарэшце адняў мысу ад бярэзіны, цяжка выдыхнуў з храп белую пару, аблізаў мысу языком, заваліў галаву на правы бок пад цяжарам правага рога, пакутліва, з боку на бок матаючы ёю, буйной і збалелай, як ніколі цяжкой, квола, без усякай ахвоты, рыкнуў у гушчар ды і падаўся следам за сваім стомленым ціхім голасам.
Доўга бадзяўся алень па гушчарах, ужо іншым, правым рогам кляйміў дрэвы — дзе бярэзіну, дзе алешыну, дзе клён, пакуль, нарэшце, і той рог не скінуў. А скінуў — нават на яго не зірнуў: стомлена зажмурыў вочы і стаяў нерухома, нібы спаў, стоячы: правы рог даўся яшчэ цяжэй, як левы.
ЕЎДАКІЯ ЛОСЬ
МІНУЛАГОДНІ ЛІСТ
Завіс на тоненькай галінцы Сухі, пажоўклы, нежывы... А ўжо не спіцца ручаінцы Пад небам цёплым, паравым.
40
А ўжо, на радасць вербалозу, Вясенні дожджык зашаптаў...
I льюцца кроплі, быццам слёзы, Па твары зморшчаным ліста.
А для галінкі дожджык чулы — Чаканай свежасці прыліў: Карыцу бляскам пацягнула, Пупышкі лопацца пайшлі.
Сама, як ранне, маладая, Адзеўшы новыя лісты, Яна, відаць, не прыгадае, Што з ёй гібеў у сцюжу ты.
ПІМЕН ПАНЧАНКА
КРАСАВІЦКАЯ НАВАЛЬНІЦА
Небу цёмнасіняму і ветру Скардзіліся чорныя палі: — Сонцам мы вясновым абагрэты, А дажджу даўно ўжо не пілі!
I тады прыйшлі паважна хмары — Айсбергі падсонечных вышынь.
Гром у бубны гулкія ударыў, Цішыню густую пакрышыў.
Я люблю часіну навальніцы, Калі б’е пярун па ўсіх ладах I злуюцца ў хмарах бліскавіцы, Кроплі асыпаючы на дах.
А струменні звоняць, нібы струны, Прагна п’е іх смяглая зямля;
Травы прарастуць, густыя руні Забушуюць хутка на палях.
Адгулі грымоты і замоўклі.
Ўсюды шмат срабрыстых ягадрос. Елкі цемнагрывыя намоклі, Сушаць вербы пасмы жоўтых кос.
41
На зямлю блакіт
КНІГІ ОНЛАЙН
