Страла Расамахі | Вогнепаклоннікі
Міхась Чарняўскі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 143с.
Мінск 2016
Нарэшце на засланых скурамі дзідах прынеслі і нябожчыка. Ён меў на сабе ўсё самае лепшае і дарагое. Усё сваё багацце і славу ён браў з сабою, каб і ў замагільным жыцці багі, духі і тымсветнікі бачылі і разумелі, што Тур быў першы сярод лепшых людзей іхняга роду. На ім была белая льняная адзежа і шэры суконны плашч. Світку перацягваў шырокі скураны пояс з нашытымі меднымі бляшкамі. Гэтым поясам Тур пры жыцці карыстаўся рэдка — на большыя святы, ці калі выбіраўся на Вялікую раду племені, ды на вайну. Таму бляшкі пазелянелі ад вокісаў і зараз, спехам пачышчаныя жонкай, блішчэлі толькі выпуклінамі. Затое грыўня на шыі — шырокая медная пласціна з насечкамі па краях — ажно зіхацела, і на ёй іскрылася нізка шклянога бісеру, выменянага ў прыезджых з нізоўяў Дняпра людзей за пяць тузінаў лісіных шкурак.
А вось абутак нябожчык меў сціплы. Гэта былі даволі паношаныя, але яшчэ моцныя чобаты з бычынага лабяка, перацягнутыя на шчыкалатках раменьчыкамі. Менавіта ў гэтым абутку гаспадар апошні год выходжваў навакольныя пушчы і балоты з лукам і дзідаю.
Тура асцярожна паклалі на дно магільнай ямы, на правы бок, злёгку падагнуўшы ногі, быццам чалавек і не мёртвы, а прылёг, натаміўшыся, адпачыць. Смерць для ягоных суродзічаў уяўлялася нейкім доўгім дзівосным сном. Пройдзе нейкі час, і чалавек прачнецца, ачуняе і будзе жыць надалей, але ўжо ў іншай, невядомай краіне...
Затым пачалі складаць розныя патрэбныя нябожчыку рэчы. Ля самага краю паклалі дзіду з ясеневым запаліраваным рукамі дрэўкам з бронзавым наканечнікам. Наканечнік быў стары, і яго вастрыё нават прытупілася. Відаць, гаспадару дзіда служыла доўга, і ён сам яе бярог і песціў, вастрыў
наканечнік каменным бруском, пра які таксама не забыліся. Каля рук Тура апынуўся цяжкі паляўнічы лук і берасцяны ўзорысты калчан з дзвюма дзясяткамі баявых і паляўнічых стрэл. Паклалі ў дол і меднае шыла з драўлянымі тронкамі, пару доўгіх крамянёвых нажоў з абкручанымі шкурай дзяржаннямі. Нажы спатрэбяцца, калі трэба будзе злупіць з упаляванай жывёліны шкуру, а шыла — калі ён захоча з той шкуры што пашыць. He шкадуючы, сыпнулі спорную жменю крамянёвых пласцінак і адшчэпаў, каб нябожчыку пад рукою быў патрэбны матэрыял для разца, праколкі, скрабка і для нажа, калі стары зломіцца. Абярэжліва паклалі і навостраную крамянёвую сякеру, якой можна будзе пасекчы на часткі ўпаляваную дзічыну, нарыхтаваць жэрдак, калі прыйдзе час збудаваць жытло. Другую сякеру, з прыгожага ружовага каменю, з запаліраванай паверхняй, шырокім выступаючым лязом і плоскім абушком, насаджаную прасвідраванай адтулінай на моцную ядлоўцавую рукаятку, памясцілі каля пояса. Гэта ўжо была зброя. Таму, можа, рукаятку так ахайна аплятаў раменьчык з пятлёй, якая надзявалася на запясце, каб у гарачай бітве зброя не зрывалася з рукі.
— А гаршчок з пшанічнай кашай...— спахапілася распарадчыца пахавання.
— Навошта Туру каша? — здзівіліся паляўнічыя.— Хіба ён жанчына? Ці ён не заслужыў лепшага чаго, чым каша, хоць сабе і пшанічная?
I паляўнічыя паклалі ў кут магілы галаву і сэрца ўпаляванага нябожчыкам зубра. Гэта быў моцны і адважны бык. Няхай Тур хоць там з’есць ягонае сэрца, хай яму яшчэ дабавіцца храбрасці і дужасці гэтага звера...
Потым накрылі дол стрэшкай з жэрдак і кары і пачалі засыпаць пад галашэнне жанчын. Кожны падыходзіў і сыпаў на магілу прыгаршчы зямлі. Паступова магіла расла, і, нарэшце, пад вечар з’явіўся жоўты капец вышэй чалавечага росту. Праз год капец абсядзе, і тады яго трэба будзе ў дзень памінак падсыпаць. А потым будуць яго яшчэ павышаць кожны год, пакуль будзе доўжыцца і жыць іхні род.
Зараз засталося толькі прынесці мяса і рыбу і іншыя прысмакі, чарнічны забрадзілы сок, ад якога кружыцца гала-
ва і весялее засмучанае стратай сэрца. Родзічы сядуць навокал капца і добрым словам ушануюць нябожчыка, чалавека з мудрай галавой, храбрым сэрцам і моцнымі рукамі. I ніхто не скажа і не ўспомніць благога, што, можа, калі Тур каго пакрыўдзіў ці ўзяў сабе смачнейшы кавалак, ці часам мог занадта хваліцца сваімі паляўнічымі або ваеннымі подзвігамі. Але калі і было такое, зараз прабачалася.
I так здарылася, што праз два дні ў гэтай жа вёсцы памерла ўдава Трохпаліца — бяздзетная старая з пашкоджанай рукой, за што і атрымала такое імя. На такіх хворых і нямоглых нярэдка ў родзе глядзяць як на лішні рот, цяжар для суродзічаў. Якая з яе карысць? Да таго ж яна не паспела да смерці мужа нарадзіць дачок і сыноў, з якіх бы выраслі паляўнічыя, работнікі на полі, жнеі, праллі і гаспадыні. Таму Трохпаліца і жыла на ўскрайку вёскі, ля самага тыну-частаколу. Жытлом яе быў бедны буданчык, так-сяк абторканы ў шчылінах травой ды мохам. I заставалася яна, бывала, галодная, бо суродзічы забываліся часам прынесці ёй жменю зярнят ці кавалак мяса. А калі і ўспаміналі пра яе, то хутчэй каб папрасіць прыгледзець якога малога, калі самі адхіналіся з дому.
I вось Трохпаліца памерла. I пахавалі яе ў невялікай магілцы пад невысокім насыпам, і на той свет нябожчыцы далі толькі трэснуты гаршчок з кашай і крамянёвы тупаваты нож. I на памінках былі толькі бліжэйшыя родзічы, якія ўспамянулі яе похапкам, спяшаючыся да сваіх пільных клопатаў.
Суседская дзяўчынка, якая сваім добрым сэрцам любіла старую, аднойчы потым спыталася ў бацькі:
— А чаму так, тата? Бабуля Трохпаліца была галодная і бедная, і пахавалі яе абы-як. 3 сем’яў старэйшын нават ніхто не прыйшоў развітацца. А Тур і пры жыцці ўсё лепшае меў, і на той свет колькі ўсяго забраў!
— А як жа, дачушка, інакш? — падумаўшы, адказаў бацька.— Тур жа нідзе сябе не шкадаваў — ні ў пушчы, ні на полі. Таму і належалі яму па справядлівасці і наша пашана, і лепшы кавалак.
— А ці ж вінавата Трохпаліца, што яна была старая, нямоглая ўдава? He, несправядліва гэта.
«Бач ты яе,— здзіўлена падумаў бацька,— яшчэ такая малая, а ўжо думае, як дарослы».
$
— Вёска Тура, хутчэй за ўсё, была паселішчам вялікай патрыярхальнай сям’і, або, як мы кажам,— патраніміі, у якую ўваходзілі родзічы розных пакаленняў. Патраніміі, разрастаючыся, дзяліліся на меншыя сем’і блізкіх родзічаў, якія будавалі сабе асобныя хаціны і гіачыналі весці ўласную гаспадарку. Уся навакольная зямля была ўласнасцю патраніміі, палі апрацоўваліся калектыўна, а вось ураджай дзяліўся паміж асобнымі сем’ямі па едаках. Спачатку агульнай была і жывёла, але, відаць, у бронзавым веку нярэдка сем’і пачыналі валодаць уласнымі статкамі. Выдзяленне невялікай сям’і як гаспадарчага калектыву вяло да ўзнікнення і ўмацавання прыватнай уласнасці.
— Адсюль і маёмасная няроўнасць?
— Так. У нейкай сям’і ўрадлівейшы ўчастак поля, жывёла дала больш прыплоду — вось яна і пабагацела. А недзе вымакла ці высахла, каровы захварэлі, пажар надарыўся — збяднела сям’я.
Вогненны цмок
Малых дзяцей ужо паклалі спаць, а мужчыны пасля добрай вячэры яшчэ сядзелі каля агнішчаў і заспакоена гутарылі пра зробленае за летні дзень, радзіліся аб заўтрашніх клопатах. Жанчыны дараблялі свае хатнія справы. Непаседлівыя падлеткі палезлі ў возера, каб у апопіні сёння раз выкупацца ў яшчэ цёплай вадзе.
Сонца зайшло даўнавата. Неба на ўсходзе было ўжо цёмным, хоць на захадзе яіпчэ добра палымнела і стужка высокіх перыстых воблакаў падсвятлялася з-за далягляду. Але падсветка гэта была ўжо прыглушаная, быццам прысыпаная попелам. Мусіць, сонца таксама паклалася спаць і недзе ўжо драмала, набіраючыся сілы для заўтрашняй працы.
I сярод гэтага ўціхаміранага напаўсоннага настрою людзей і ўсёй навакольнай прыроды высока ў паўднёвай частцы неба ўзнікла рыска святла, якая стала наўскос выцягвацца
да зямлі, болыпаць, яскравець. I нарэшце ператварылася ў вогненны слуп, які, цягнучы за сабой распалены хвост і страляючы іскрамі, урэзаўся ў лес за ўзгоркамі. Зямлю страсянуў грымотны выбух, а затым хваля ўраганнага ветру пранеслася над лесам і абрынулася на возера, успеніўшы ваду. Узвіліся з агнішчаў у паветра вугалі, пасыпаліся на людзей абламаныя з дрэў галіны і трыснёг са стрэхаў хацін. I адразу затым закрычалі спалоханыя жанчыны, заплакалі дзеці, замітусілася ў загарадзе жывёла і па-ваўчынаму завылі сабакі. Але так жа раптоўна вецер сціх, і толькі за ўзгоркамі пачало яснець неба. Маладзейшыя паўзлазілі на хвоі і закрычалі: «Гарыць лес!»
Як заўсёды бывае пры лясных пажарах, аднекуль пацягнула лёгкім ветрам, які паступова мацпеў і раздзьмухваў гюлымя. Напалоханыя людзі прыкмецілі, што яно расцягваецца ўшыркі і набліжаецца да іхняга возера.
Трэба было думаць пра паратунак.
Запасы ежы, вопратку паклалі ў чоўны, туды ж пасадзілі дзяцсй, старых і жанчын і адплылі на мелізну, што была на адлегласці палёту стралы ад берага. Прылады працы, рыбацкі рыштунак і ўсё, што траплялася пад руку, у поспеху закопвалі ў мокры прыбярэжны пясок, тапілі ў вадзе каля камянёў, каб потым, як праміне навала, можна было знайсці. Далёка за трыснёг загналі жывёлу, і мужчыны трымалі яе там лыкавымі вяроўкамі.
Малая Палавейка гэтую ноч потым памятала праз усё жыццё. Да самых драбніц. Спачатку набліжаўся гул і трэск, быццам ішла вялікая жнівеньская навальніца. Над возерам ужо густа клубіўся дым у водблісках пажару. I ад гэтых водбліскаў барвовыя сполахі трапяталі на вадзе і тварах людзей. Потым з-за ўзгоркаў узвіліся першыя языкі полымя. Яны, як жывыя, вырываліся з гушчару, зыркімі змеямі перабягалі з сука на сук, ад дрэва да дрэва. Звіваліся, з сыкам скручваліся ў клубкі, пырскалі іскрамі і, як стрэлы, выстрэльвалі ўверх. Распаленыя галавешкі з шыпеннем падалі ў возера. Некаторыя даляталі да самых чоўнаў. Нарэшце, вогненныя змеі спляліся ў вялізны слуп агню. Стала нясцерпна горача.
— Трымай гавяду! — крычалі мужчыны.
Але ашалелую ад лютай спёкі жывёлу было не ўтаймаваць. Яна вырывалася з рук, кідалася на бераг і там згарала; спрабавала ратавацца ў глыбіні — і тапілася.
I вось успыхнулі хаціны і вокамгненна згарэлі — зніклі ў вогненнай навале.
ГІотым агонь падступіў да самага берага і, на шчасце, захлынуўся на пяску. Яму не было тут што пажыраць. Полымя каля вёскі паслабела, прыбілася ніжэй да зямлі. Затое пажар рос ушыркі, агінаў возера шырокай лукою. Пад раніцу ён дасягнуў паўднёвых прыбярэжных балот і там спрабаваў прабрацца па кустоўі, але пачаў абціхаць. 3 паўночнага ж боку, у сухадолых барах, яму было дзе разгарнуцца, і там ён шалеў з новаю сілай.
КНІГІ ОНЛАЙН
