Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 722с.
Мінск 2015
— Вы ня ведаеце Сьвятлану Алексіевіч?
— Вядома, ведаем.
— У мяне нават дзьве кнігі яе ёсьць. «Цынка- выя хлопчыкі», «У вайны не жаночае аблічча».
—Цяпер беларусы практычна нічога не паказ- ваюць пра яе. А па спадарожніку, па канале «Бел- сат» я глядзеў, як яе ўзнагароджвалі. Нобэлеўская прэмія! Гэта ж першы раз такое ў Беларусі!
— Маці нямецкую мову выкладала, а бацька рабіў ваенруком.
— I пра яе нічога нашы навіны не паказваюць. Нічога! А на «Белсаце» будзе ўсё.
— Вы радыя?
— Радыя, вядома. Зямлячка.
— Хай бы ў родны калгас з таго мільёну купіла трактар. А мы б напісалі «Сьвятлана Алек- сіевіч».
— Гэта як раней на танках пісалі?
— Так, на трактары б напісалі.
Сапраўды, калі на фронце былі танкі «ад Лю- бові Арловай», чаму б ня быць трактару «ад Сьвят- ланы Алексіевіч»? Ёсьць людзі, якія гэта заслугоў- ваюць.
Вайна і мір Сьвятланы Алексіевіч
12 сьнежня 2015
Што мы пачулі з Нобэлеўскай трыбуны, ці аб’яднае беларусаў прэмія і ці прывядзе грамадз- тваўрух?Пра гэтаў перадачы «Зона Свабоды» на тэлеканале «Белсат», якую вяла Алена Ціхановіч, дыскутавалі журналісты Радыё Свабода Аляксан- дра Дынько, Ян Максімюк і Сяргей Навумчык.
«Бяру на сябе сьмеласьць сказаць, што мы змарнавалі свой шанец, які ў нас быў у 90-ыя гады. На пытаньне: якой павінна быць краіна — моцнай або годнай, дзе людзям добра жыць, выбралі першы — моцнай. Цяпер зноў час сілы. Расейцы ваююць з украінцамі. 3 братамі. У мяне бацька — беларус, маці — украінка. I так у многіх. Расейскія самалёты бамбуюць Сырыю... Час на- дзеі зьмяніўся часам страху. Час павярнуў назад... Час сэканд-хэнд...»
Ціхановіч: Гэта фрагмэнт Нобэлеўскай лек- цыі — вайна і мір, і чалавек Сьвятланы Алек- сіевіч...
Першая ў гісторыі незалежнай Беларусі Нобэлеўская прэмія стала заслугай пісьменьніцы Сьвятланы Алексіевіч. Можа быць, таму, што яна першая так шмат увагі і патрабавальнасьці надала гераіні ў грамадзтве, а зь іншага боку, у сыстэме першага прэзыдэнта так шмат разгубленасьці і дэманстратыўнай няўвагі. Дык з чым нас, бе- ларусаў, можна павіншаваць? Ці можна казаць,
што нацыя набыла свой новы маральны аўтары- тэт? Першае пытаньне да Аляксандры Дынько, якая суправаджае пісьменьніцу на працягу ўсяго Нобэлеўскага тыдня. Якія ў вас уражаньні ад атмасфэры ўрачыстасьці, уякой была Алексіевіч, і увогуле, як вы яе ўспрынялі ў новай якасьці?
Дынько: Вы ведаеце, гэтыя мерапрыемствы, якія праходзяць падчас Нобэлеўскага тыдня — частка зь іх такая ўрачыстая, патасная, прата- кольная і нават старамодная. Учора была цыры- монія ўручэньня Нобэлеўскай узнагароды, і усе гэтыя дрэс-коды, калі мужчыны прыходзяць аба- вязкова ў фраках, а жанчыны ў доўгіх сукенках, удзел караля; калі кароль устае — усе ўстаюць, a падчас Нобэлеўскага банкету, напрыклад, пакуль кароль ня ўстане, ніхто ня можа ўстаць з-за стала, нават у туалет.
I вось гэтая ўрачыстасьць і патаснасьць, калі ты там прысутнічаеш, я ня ведаю, ці гэта было відаць праз трансьляцыю, але насамрэч ты ад- чуваеш, што гэта ўсё зроблена для таго, каб уша- наваць веліч чалавечага духу. Ты бачыш на сцэне дзесяць нобэлеўскіх ляўрэатаў — ты разумееш, што ты бачыш людзей, якія так цяжка працавалі і так шмат, якія настолькі таленавітыя, што ўнёсак кожнага з іх зьмяніў сьвет і тваё жыцьцё ў пры- ватнасьці. I ўсе гэтыя ўрачыстасьці зробленыя менавіта для гэтага. He яны прыйшлі сустракацца з каралём, а кароль прыйшоўяк сымбаль Швэцыі ўшанаваць, уганараваць іхны ўчынак.
Так было са Сьвятланай Алексіевіч, яна за- ўсёды была шчырая — гэта казалі мне ўсе, з кім
я размаўляла пасьля імпрэзаў зь яе ўдзелам, яна была адкрытая, было відаць, што яна хвалюецца, але гэтае хваляваньне не перашкаджала ёй казаць пра тое галоўнае, пра што яна хацела сказаць.
Ціхановіч: Ці не здалося вам, што аплядыс- мэнты, якімі заля сустракала Алексіевіч, былі самыя гучныя?
Дынько: Гэта справядліва. Так, Сьвятлану Алексіевіч ведаюць, і, я б сказала, паважаюць і любяць. Там было шмат швэдаў, усе кнігі Сьвятланы Алексіевіч перакладзеныя на швэ- дзкую мову, шмат хто яе чытаў, ну і вы ведаеце, што Нобэлеўскі ляўрэат па літаратуры проста бліжэйшы да публікі, таму што яго вядомасьць і разуменьне таго, што ён зрабіў, нашмат шырэй- шыя, чым, напрыклад, Нобэлеўскага ляўрэата па хіміі.
Ціхановіч: Непасрэдна перад тым, як Сьвят- лана Алексіевіч атрымала свой дыплём і за- латы мэдаль з рук швэдзкага караля, старшыня Нобэлеўскага камітэту па літаратуры Пэр Вэст- бэрг назваў яе пяць кніг літаратурным і мараль- ным шэдэўрам. Ян, як вы думаеце, гэта моцны ар- гумэнт супраць тых, хто раней казаў, што тое, што піша Алексіевіч, гэта, маўляў, не літаратура?
Максімюк: Напэўна. Гэта моцны аргумэнт. Я прыгадваю, я быў у Беластоку праз два тыдні пасьля абвяшчэньня Нобэлеўскага вэрдыкту прэміі па літаратуры, і я ўбачыў у беластоцкіх кнігарнях чатыры кніжкі Алексіевіч на польскай мове. У кнігарнях у Празе мы бачым кніжкі на чэскай мове. Вось гэта ёсьць аргумэнт, людзі па-
чынаюць цікавіцца, хочуць даведацца, што існуе такая пісьменьніца, і я думаю, такое ўспрыманьне Алексіевіч чытачамі ў іншых краінах, бачаньне нашай пісьменьніцы вачыма іншых будзе аргу- мэнтам і будзе пераконваць тых, хто казаў: тое, што піша Алексіевіч, гэта журналістыка. Пачы- наючы з часоў перабудовы гэта ўжо тысячы разоў перамалолася ў публіцыстыцы. Я думаю, успры- маньне Алексіевіч замежным чытачом, магчыма, дазволіць і нам убачыць яе ў іншым сьвятле, і ўбачыць таго, чаго да гэтай пары мы не бачылі.
Ціхановіч: А зараз пра тое, чаму над ёй вось так сёлета сышліся зоркі. Калі мы азірнемся на гэты год, які сыходзіць — у тую самую Нямеч- чыну прыйшоў мільён уцекачоў, калі зноў ус- пыхнула вайна ў Сырыі, Расея пасьля Украіны кінулася біцца з Турэччынай. Сяргей, на вашу думку, ці можна назваць рашэньне Нобэлеўскага камітэту празорлівым, што яно дало прэмію таму аўтару, які дасьледуе чалавекаў часы катастрофы? Які піша літаратуру нон-фікш?
Навумчык: Справа ў тым, што ня толькі гэты год пераломаў, катастрофаў, як вы сказалі. Прыга- дайце 2014 год — там увогуле ўварваньне Расеі ва Ўкраіну, упершыню краіна-сябар Рады бясьпекі ААН учыніла агрэсію — такога проста ніколі не было. Я бы ня стаў ня тое што перабольшваць палітычны фактар, а ўвогуле неяк яго браць пад увагу.
Мы ведаем, што архівы, стэнаграмы, прата- колы Нобэлеўскага камітэту рассакрэчваюцца толькі праз 50 гадоў, мы з вамі ўжо іх не прачы-
таем, нашы ўнукі напэўна, але вось тыя архівы, якія рассакрэчаныя, скажам, да 1964-65-га году, паказваюць, што нават у прэміі Пастэрнаку за «Доктара Жывага» палітычны фактар — мы па- мятаем, якія тады былі дэбаты, якія падзеі, яны фактычна падкасілі Пастэрнака — практычна ня браўся пад увагу. Ацэньваюцца мастацкія, гуманістычныя якасьці.
Калі гаварыць пра Алексіевіч — я думаю, тут два фактары. Мастацкія якасьці, праблемы гу- манізму і тое, што мы казалі. Пасьля Чэрчыля за 60 гадоў аўтар атрымаў прэмію за нон-фікшн, за дакумэнтальную літаратуру. На Захадзе нон- фікшн даўно ўжо прызнаны як літаратурны жанр, там дзіды ня ломяць з гэтай нагоды. У нас напэўна пройдзе яшчэ 50 гадоў, пакуль прызна- юць. Але гэта, канечне, важны момант, проста Нобэлеўскі камітэт паказаў, што так — гэта літа- ратура. Ну і, канечне, Алексіевіч — гэта выдатная пісьменьніца.
Ціхановіч: Якія спадзяваньні нарадзіліся ў бе- ларускіх элітаў у сувязі з здабыцьцём Нобэля? Ці былі адэкватнымі спадзяваньні, што Алексіевіч павінна стаць голасам і сумленьнем Беларусі і гаварыць толькі як беларуская пісьменьніца, вы- ступаць супраць «русского мнра»?
Максімюк: Я б сказаў, што такія спадзяваньні былі, і яны былі нешматлікія, хутчэй за ўсё, як вы кажаце, большасьць сумнявалася ў тым, ці ўво- гуле яна выступіць як беларуская пісьменьніца, ня кажучы пра тое, ці будзе яна прадстаўляць беларускае бачаньне рэчаіснасьці. Што тычыцца
таго, ці беларуская яна пісьменьніца, ці нейкая іншая, думаю, яна дакладна адказала на гэтае пытаньне ў сваіх і Нобэлеўскай лекцыі, і банкет- най прамове. Што тычыцца таго, ці фактычна яна можа стаць голасам і сумленьнем Беларусі — я б тут быў асьцярожны. Я думаю, што тут нату- ральна кожны пісьменьнік, які атрымлівае такую прэмію, ёсьць нейкім чынам ня толькі прыватнай асобай, але і голасам народу. Але я ня думаю, што Сьвятлане Алексіевіч роля такога голасу народу выгадная, яна хутчэй за ўсё прыватны чалавек.
Ціхановіч: Мы ня можам не заўважыць таго разьвіцьця, якое Сьвятлана Алексіевіч прайшла літаральна на працягу гэтага Нобэлеўскага тыдня, я хачу якраз у сувязі з гэтым зьвярнуцца да Аляксандры як да бліжэйшай сьведкі. Па- мятаеце, Аляксандра, толькі напачатку, адразу пасьля лекцыі некаторыя беларускія аўтары пачалі крытыкаваць Алексіевіч за тое, што яна мала гаварыла пра Беларусь у сваёй лекцыі, што не сказала ні слова па-беларуску, і яна якраз вы- брала вас, каб праз вас адказаць сваім крытыкам. А вось тое, што прагучала як разьвітальнае слова на банкеце, хіба не паказала, што яна сапраўды мае такое мудрае вуха, каб і пачуць крытыку і рэагаваць?
Дынько: Сапраўды гэтая прамова, якая пра- гучала на банкеце, яна зрабіла ўсю Беларусь шчасьлівай. Адну канкрэтную краіну адной канкрэтнай прамовай нобэлеўская ляўрэатка аш- часьлівіла. Я ведаю, гэтая прамова дапрацоўва- лася, зьмены ўяе ўносіліся літаральна за гадзіны
дацырымоніі. Ня ведаю, уякой канкрэтна частцы яна была пераробленая, але тое, што Сьвятлана працавала над ёй да апошняга моманту — гэта сапраўды так, гэта тое, што мне сказалі падчас банкету. Канечне, я бачыла пасьля ў сацыяль- ных сетках, у Фэйсбуку, як людзі на гэта рэага- валі — усе былі шчасьлівыя. Я падышла пасьля да Сьвятланы Аляксандраўны, сказала, што я плакала падчас яе прамовы — гэта сапраўды так, але яна, праўда, мне адказала: «ну, Аляксандра, калі ўжо вы плакалі...».
Ціхановіч: Крытык Свабоды Сяргей Дубавец прызнаўся ў сваім блогу, што ён таксама, калі пачуў беларускую мову, плакаў, што Сьвятлана Алексіевіч усіх расчуліла. Я скажу, што многія крытыкі пісалі — гэта была бліскучая кульмі- нацыя.
Былы амбасадар Швэцыі ў Беларусі Стэ- фан Эрыксан быў усе гэтыя дні адмысловым нобэлеўскім аташэ ляўрэаткі, яе памочнікам і дарадцам. Вось што ён сказаў у інтэрвію Сва- бодзе.
КНІГІ ОНЛАЙН
