Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 722с.
Мінск 2015
ў расейскім духу такое, што прымусіла паспраба- ваць зрабіць гэтыя мары рэальнасьцю.
Дваццаць гадоў таму мы правялі «чырвоную» імпэрыю з праклёнамі і са сьлязьмі. Сёньня ўжо можам паглядзець на нядаўнюю гісторыю спа- койна, як на гістарычны досьвед. Гэта важна, таму што спрэчкі пра сацыялізм не сунімаюцца дагэ- туль. Вырасла новае пакаленьне, у якога іншая карціна сьвету, але нямала маладых людзей зноў чытаюць Маркса і Леніна. У расейскіх гарадах ад- крываюць музэі Сталіна, ставяць яму помнікі.
«Чырвонай» імпэрыі няма, а «чырвоны» чала- век застаўся. Працягваецца.
Мой бацька, ён нядаўна памёр, да канца быў верным камуністам. Захоўваў свой партыйны білет. Я ніколі не магу вымавіць слова «савок», тады мне давялося б так назваць свайго бацьку, «родных», знаёмых людзей. Сяброў. Яны ўсе ад- туль — з сацыялізму. Сярод іх шмат ідэалістаў. Рамантыкаў. Сёньня іх называюць па-іншаму — рамантыкі рабства. Рабы ўтопіі. Я думаю, што ўсе яны маглі б пражыць іншае жыцьцё, але пражылі савецкае. Чаму? Адказ на гэтае пытаньне я доўга шукала — аб’езьдзіла велізарную краіну, якая нядаўна звалася СССР, запісала тысячы стужак. To быў сацыялізм і было проста наша жыцьцё. Па макулінках, па драбочках я зьбірала гісторыю «хатняга», «унутранага» сацыялізму. Тое, як ён жыў у чалавечай душы. Мяне прыцягвала вось гэтая маленькая прастора — чалавек... адзін ча- лавек. Насамрэч там усё і адбываецца.
Адразу пасьля вайны Тэадор Адорна быў узру- шаны: «Пісаць вершы пасьля Асьвенціма — гэта барбарства». Мой настаўнік Алесь Адамовіч, чыё імя хачу назваць сёньня з удзячнасьцю, таксама лічыў, што пісаць прозу пра кашмары XX ста- годзьдзя — блюзьнерства. Тут нельга выдумляць. Праўду трэба даваць, як яна ёсьць. Патрабуецца «звышлітаратура». Гаварыць павінен сьведка. Можна ўспомніць і Ніцшэ зь яго словамі, што ніводзін мастак ня вытрымае рэальнасьці. He падніме яе.
Заўсёды мяне мучыла, што праўда не ўмяшча- ецца ў адно сэрца, у адзін розум. Што яна нейкая раздробленая, яе шмат, яна розная, і рассыпаная ў сьвеце. У Дастаеўскага ёсьць думка, што чалавец- тва ведае пра сябе больш, значна болып, чым яно пасьпела зафіксаваць у літаратуры. Што раблю я? Я зьбіраю штодзённасьць пачуцьцяў, думак, сло- ваў. Зьбіраю жыцьцё свайго часу. Мяне цікавіць гісторыя душы. Побыт душы. Тое, што вялікая гісторыя звычайна прапускае, да чаго ставіцца з пагардай. Займаюся прапушчанай гісторыяй. Ня раз чула і цяпер чую, што гэта не літаратура, гэта дакумэнт. А што такое літаратура сёньня? Хто адкажа на гэтае пытаньне? Мы жывем хутчэй, чым раней. Зьмест рве форму. Ломіць і зьмяняе яе. Усё выходзіць з сваіх берагоў: і музыка, і жы- вапіс, і ў дакумэнце слова вырываецца за межы дакумэнту. Няма межаў паміж фактам і выдум- кай, адно перацякае ў другое. Нават сьведка не бесстароньні. Распавядаючы, чалавек творыць,
ён змагаецца з часам, як скульптар з мармурам. Ён — актор і творца.
Мяне цікавіць маленькі чалавек. Маленькі вялікі чалавек, так я б сказала, таму што пакуты яго павялічваюць. Ён сам у маіх кнігах распавя- дае сваю маленькую гісторыю, а разам са сваёй гісторыяй і вялікую. Што адбылося і адбываецца з намі, яшчэ не асэнсавана, трэба вымавіць. Для па- чатку хаця б вымавіць. Мы гэтага баімся, пакуль ня ў стане справіцца са сваім мінулым. У Даста- еўскага ў «Бесах» Шатаў кажа Стаўрогіну перад пачаткам гутаркі: «Мы дзьве істоты сышліся ў бязьмежнасьці... апошні раз у сьвеце. Пакіньце ваш тон і вазьміце чалавечы! Загаварыце хоць раз голасам чалавечым».
Прыблізна так пачынаюцца ў мяне размовы з маімі героямі. Вядома, чалавек кажа з свайго часу, ён ня можа гаварыць зь ніадкуль! Але пра- біцца да чалавечай душы цяжка, яна засьмечаная забабонамі стагодзьдзя, яго прыхільнасьцямі і падманамі. Тэлевізарам і газэтамі.
Мне хацелася б узяць некалькі старонак з сваіх дзёньнікаў, каб паказаць, як рухаўся час... як па- мірала ідэя... Як я ішла па яе сьлядах...
1980 — 1985 гг.
Пішу кнігу пра вайну... Чаму пра вайну? Таму што мы ваенныя людзі — мы або ваявалі, або рыхтаваліся да вайны. Калі прыгледзецца, то мы ўсе думаем па-ваеннаму. Дома, на вуліцы. Таму ў нас так танна каштуе чалавечае жыцьцё. Усё, як на вайне.
Пачынала з сумневаў. Ну, яшчэ адна кніга пра вайну... Навошта?
У адной з журналісцкіх паездак я сустрэлася з жанчынай, яна была на вайне санінструктарам. Расказала: ішлі яны ўзімку праз Ладажскае во- зера, праціўнік заўважыў рух і пачаў абстрэль- ваць. Коні, людзі сыходзілі пад лёд. Адбывалася ўсё ноччу, і яна, як ёй здалося, схапіла і пачала цягнуць да берага параненага. «Валаку яго мок- рага, голага, думала, вопратку сарвала, — рас- казвала. — А на беразе выявіла, што прыцягнула велізарную параненую бялугу. I загнула такім трохпавярховым матам — людзі пакутуюць, a зьвяры, птушкі, рыбы — за што? У іншай паездцы я пачула апавяданьне санінструктара кавалерый- скага эскадрону, як падчас бою прыцягнула яна ў варонку параненага немца, але што гэта немец, яна выявіла ўжо ў варонцы, нага ў яго перабіта, сьцякае крывёй. Гэта ж вораг! Што рабіць? Там наверсе свае хлопцы гінуць! Але яна перавязвае гэтага немца і паўзе далей. Прыцягвае рускага салдата, ён непрытомны, калі ачуньвае, хоча забіць немца, а той, калі прыходзіць у прытом- насьць, хапаецца за аўтамат і хоча забіць рускага. «То аднаму па мордзе дам, то другому. Ногі ў нас, — успамінала, — усё ў крыві. Кроў перамя- шалася».
Гэта была вайна, якую я ня ведала. Жаночая вайна. He пра герояў. He пра тое, як адны людзі гераічна забівалі іншых людзей. Запомнілася жаночае галашэньне: «Ідзеш пасьля бою па полі. А яны ляжаць... Усе маладыя, такія прыгожыя.
Ляжаць і ў неба глядзяць. I адных, і другіх шкада». Вось гэта «і адных, і другіх» падказала мне, пра што будзе мая кніга. Пра тое, што вайна — гэта забойства. Так гэта засталося ў жаночай памяці. Толькі што чалавек усьміхаўся, курыў — і ўжо яго няма. Больш за ўсё жанчыны кажуць пра зьнікненьне, пра тое, як хутка на вайне ўсе пе- ратвараецца ў нішто. I чалавек, і чалавечы час. Так, яны самі прасіліся на фронт, у 17-18 гадоў, але забіваць не хацелі. А памерці былі гатовыя. Памерці за Радзіму. 3 гісторыі словаў ня выкі- неш — за Сталіна таксама.
Кнігу два гады не друкавалі, яе не друкавалі да перабудовы. Да Гарбачова. «Пасьля вашай кнігі ніхто ня пойдзе ваяваць, — вучыў мяне цэнзар. — Ваша вайна страшная. Чаму ў вас няма герояў?» Герояў я не шукала. Я пісала гісторыю праз рас- каз нікім не заўважанага яе сьведкі і ўдзельніка. Яго ніхто ніколі не распытваў. Што думаюць людзі, проста людзі пра вялікія ідэі — мы ня ве- даем. Адразу пасьля вайны чалавек расказаў бы адну вайну, празь дзясяткі гадоў іншую, вядома, у яго нешта мяняецца, таму што ён складае ва ўспаміны ўсё сваё жыцьцё. Усяго сябе. Тое, як ён жыў гэтыя гады, што чытаў, бачыў, каго сустрэў. У што верыць. Нарэшце, шчасьлівы ён або не шчасьлівы. Дакумэнты — жывыя істоты, яны зьмяняюцца разам з намі...
Але я абсалютна ўпэўненая, што такіх дзяўча- так, як ваенныя дзяўчаткі 41-га году, больш ніколі ня будзе. Гэта быў самы высокі час «чырвонай» ідэі, нават вышэйшы, чым рэвалюцыя і Ленін. Іх
Перамога дагэтуль засланяе сабой ГУЛАГ. Я бяс- конца люблю гэтых дзяўчатак. Але зь імі нельга было пагаварыць пра Сталіна, пра тое, як пасьля вайны цягнікі зь пераможцамі ішлі ў Сібір, з тымі, хто быў сьмялейшы. Астатнія вярнуліся і маўчалі. Аднойчы я пачула: «Свабоднымі мы былі толькі ў вайну. На перадавой». Наш галоўны ка- пітал — пакута. Ня нафта, ня газ — пакута. Гэта адзінае, што мы ўвесь час здабываем. Увесь час шукаю адказ: чаму нашы пакуты не канвэрту- юцца ў свабоду? Няўжо яны марныя? Меў рацыю Чаадаеў: Расея — краіна бяз памяці, прастора татальнай амнэзіі, цнатлівая сьвядомасьць для крытыкі і рэфлексіі.
Вялікія кнігі валяюцца пад нагамі...
1989
Я — у Кабуле. Я не хацела болып пісаць пра вайну. Але вось я на сапраўднай вайне. 3 газэты «Праўда»: «Мы дапамагаем братняму афганскаму народу будаваць сацыялізм». Усюды людзі вайны, рэчы вайны. Час вайны.
Мяне ўчора ня ўзялі ў бой: «Заставайцеся ў гатэлі, панначка. Адказвай пасьля за вас». Я сяджу ў гатэлі і думаю: нешта ёсьць амаральнае ў разглядваньні чужой мужнасьці і рызыкі. Другі тыдзень я ўжо тут і не магу вызваліцца ад пачу- цьця, што вайна — спараджэньне мужчынскай прыроды, для мяне неспасьціжнай. Але будзён- насьць вайны грандыёзная. Я адкрыла для сябе, што зброя прыгожая: аўтаматы, міны, танкі. Чалавек шмат думаў над тым, як лепш забіць ін- шага чалавека. Вечная спрэчка паміж ісьцінай і
прыгажосьцю. Мне паказалі новую італьянскую міну, мая «жаночая» рэакцыя: “Прыгожая. Чаму яна прыгожая?«Па-ваеннаму мне дакладна пат- лумачылі, што калі на гэтую міну наехаць або наступіць вось так... пад такім вось вуглом... ад чалавека застанецца паўвядра мяса. Пра нена- рмальнае тут кажуць, як пра нармальнае, само сабой зразумелае. Маўляў, вайна... Ніхто ня тра- ціць розум ад гэтых карцін, што вось ляжыць на зямлі чалавек, забіты не стыхіяй, ня злым лёсам, а іншым чалавекам.
Бачыла загрузку «чорнага цюльпана» (самалёт, які вязе на Радзіму цынкавыя труны з загіну- лымі). Мёртвых часта апранаюць у старую вай- сковую форму яшчэ саракавых гадоў, з галіфэ, бывае, што і гэтай формы не хапае. Салдаты пера- гаворваліся паміж сабой: «У лядоўню прывезьлі новых забітых. Быццам нясьвежым кабаном пахне». Буду пра гэта пісаць. Баюся, што дома мне не павераць. У нашых газэтах пішуць пра алеі дружбы, якія садзяць савецкія салдаты.
Размаўляю з хлопцамі, многія прыехалі доб- раахвотна. Прасіліся сюды. Заўважыла, што большасьць зь сем’яў інтэлігенцыі — настаўнікаў, лекараў, бібліятэкараў — адным словам, кніжных людзей. Шчыра марылі дапамагчы афганскаму народу будаваць сацыялізм. Цяпер сьмяюцца зь сябе. Паказалі мне месца ў аэрапорце, дзе ляжалі сотні цынкавых трунаў, таямніча блішчалі на сонцы. Афіцэр, які суправаджаў мяне, не стры- маўся: «Можа тут і мая труна... Засунуць туды...
А за што я тут ваюю?» Тут жа спалохаўся сваіх слоў: «Вы гэта не запісвайце».
Ноччу мне сьніліся забітыя, ва ўсіх былі зьдзіў- леныя твары: як гэта я забіты? Няўжо я забіты?
Разам з мэдсёстрамі езьдзіла ў шпіталь для мірных афганцаў, мы вазілі дзецям падарункі. Дзіцячыя цацкі, цукеркі, печыва. Мне дасталася штук пяць плюшавых Мішак. Прыехалі ў шпі- таль — доўгі барак, з пасьцелі і бялізны ва ўсіх толькі коўдры. Да мяне падышла маладая афганка зь дзіцем на руках, хацела нешта сказаць, за дзе- сяць гадоў тут усе навучыліся трохі размаўляць па-расейску, я дала дзіцёнку цацку, ён узяў яе зубамі. «Чаму зубамі?» — зьдзівілася я. Афганка ссунула коўдрачку з маленькага цельца, хлопчык быў без абедзьвюх рук. — «Гэта твае рускія бам- білі». Хтосьці ўтрымаў мяне, я падала...
КНІГІ ОНЛАЙН
