Вострая Брама
Сяргей Дубавец
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 520с.
2005
Трэба думаць, што лёс мовы — зьява рукатворная. Гэты лёс сёньня цалкам залежыць ад творцы, ад інтэлігенцыі і ад дзяржавы. Скажам, калі ў Літве па-літоўску выдаецца ў сто разоў болей філязофскіх кніг, чым у Беларусі па-беларуску, гэта не спрыяе адсталасьці літоўцаў у гэтай сфэры і хоць нейкаму лепшаму лёсу беларусаў. Што да разьвіцьця філязофіі, дык, на маю думку, нас даўно чакаюць у цэнтральнай Эўропе менавіта як беларусаў, бо нашае зьвяно ў ланцугу гісторыі думкі цэлага рэгіёну не заменіць ніхто. Літва, Польшча, Украіна, а таксама Усходняя Прусія складаюць гістарычна цэльны з намі культурны рэгіён, які спрадвеку падпадаў пад расейскую агрэсію, дзякуючы Расеі рабіўся рысаю аседласьці гэбраяў, і наша незавязанасьць на Расеі зусім ня значыла б, што мы страчаныя ў сьвеце. Якраз навязваньне расейскае адукацыі і расейскіх культурна-мэнтальных стэрэатыпаў спрыяе вырываньню нас з нашага прыроднага асяродзьдзя і нашай менавіта расейскай, а не беларускай правінцыйнасьці.
Другое, на маю думку, памылковае ўяўленьне ў апошнім нумары « Досье на цензуру» — пра «расейскамоўнае» насельніцтва Беларусі. Маўляў, у нас нідзе не пачуеш жывога беларускага слова. Трэба быць чалавекам, прыежджым з Масквы, каб пераканацца, што гэта ня так. Ня буду зноў спасылацца на зьвесткі перапісу пра родную мову, паўтару толькі выказваньне Адама Глёбуса пра тое, што «калі мы гаворым па-расейску, у душы мы гаворым пабеларуску». Мабыць, з гэтым пагадзілася б большасьць нашых «расейскамоўных», якія ў апытаньнях паўтараюць адно — ужо ня мы, дык дзеці нашы мусяць загаварыць. Адсюль і тыя вынікі перапісу. Трэба ўлічваць, што гутарковая мова — гэта зусім ня тое, што мова пісаная, у адпаведнасьці зь літаратурнымі нормамі. Чаго, між іншым, не разумеюць выдаўцы нашых расейскамоўных газэт і часопісаў, якія ў імкненьні быць бліжэй да публікі змушаныя пісаць моваю Пушкіна, тады як народ зусім ня моваю Пушкіна размаўляе.
Нарэшце, трэці пасыл, які можа ўвесьці ў зман расейскага чытача. У артыкуле журналіста Эдуарда Мельнікава:
«Выкладаючы гэтыя і іншыя факты незвычайнай палітычнай кар’еры Лукашэнкі, ня будзе занадта вялікай сьмеласьцю разуверыць каго б ні было ў тым, што ўсё, што адбылося ў Беларусі, ёсьць нейкай выпадковасьцю, фатальным зьбегам абставінаў. Наадварот, усё глыбока заканамерна, бо зь некалькіх кандыдатаў у прэзыдэнты беларускі народ беспамылкова выбраў «свайго». Бо лад думак, узровень
мысьленьня, нават (а можа быць, і болып за ўсё) манера размаўляць маладога лідэра ёсьць дакладным зьлепкам ладу думак, мэнталітэту, псыхалёгіі сярэдняга беларуса — такім, якім яго вылепілі вякі беларускай гісторыі».
Ня буду пагружацца ў сфэру палітычнае аналітыкі і супярэчыць аўтару, маўляў, не за яго галасавалі, а супраць папярэдняга. Заўважу толькі істотную рэч. Нацыянальная мэнтальнасьць у такіх сваіх праявах — зьява амбівалентная. I тая пагалоўная большасьць, якая падтрымала згаданага кіраўніка, — яна ж адначасова маральная меншасьць беларускае нацыі. Думаю, у гэтым сэнсе беларусы мала адрозьніваюцца ад іншых эўрапейцаў. Адно, што яны маладая нацыя, чыя маральная большасьць толькі фармуецца, нарастае, набіраецца сілаў. Маральная меншасьць, нават калі яна фізычная большасьць — заўсёды аморфная і схільная да застою, да адсутнасьці пераменаў. У ейным полі і робіцца з боку ўладаў усялякая непатрэбшчына, заводзіцца цэнзура і запаноўвае ўсеагульны прытоены страх. Што да маральнай большасьці, дык яна і бярэцца зь веры ў сваю краіну.
Кожная краіна і нацыя паходзіць з такога перакананьня — гэта мы, мы існуем. А тады толькі напрацоўваюцца аргумэнты — зусім адметная культура, свой гістарычны шлях і зусім спрыяльны патэнцыял на будучыню, каб быць моцнай і вартай павагі эўрапейскай дзяржавай.
Мне згадваецца герой аднаго гішпанскага фільма — стары настаўнік, які кажа простыя словы: «Толькі адно пакаленьне павінна вы-
расьці ў свабоднай Гішпаніі, і Гішпанія болып ніколі ня будзе несвабоднай краінай». Ішоў трыццаць шосты год, пачатак фашызму. Настаўніка расстралялі. Але праўда ягоных словаў засталася. Што для Гішпаніі, што для Беларусі.
этэр 9 верасьня 2001 г.
«Восень патрыярха»
Здаўна людзі называюць гэтую дарогу прэзыдэнцкай. Ад менскай Нямігі яна цягнецца праз Дразды і ўпіраецца ў вёску Ждановічы. Дарога шырокая і заўсёды пустая, на ўзбочынах заўсёды пасьвяцца козы, а абапал дарогі цягнуцца вазёры, вада ў якіх заўсёды, пры любым надвор’і выглядае нежывою, быццам пад ёй хаваюцца нейкія падводныя вайсковыя аб’екты... Я злавіў сябе на тройчы паўтораным «заўсёды» і згадаў трапны жарт, пачуты некалі ад дзіцяці: маўляў, у гэтых вазёрах сам Лукашэнка купаецца ў браняваных плаўках.
Лукашэнка, а дакладней ягоны дух, прысутнічае тут ня толькі ў вадзе альбо ў народнай назве дарогі, ён пасяляецца і ў рэдкіх машынах, што, здараецца, праяжджаюць тут, і пры абмежаваньні хуткасьці да 90 кілямэтраў на гадзіну, абавязкова скідаюць да 80 і ніжэй. Магчыма, яны робяць гэта ад боязі ці перастрахоўкі. Каб чагосьці ня выйшла. А магчыма
таму, што радыё ў машыне заўсёды гаворыць голасам кіраўніка краіны, і ў голасе тым гучыць пагроза па-ранейшаму будаваць жыльлё, як заўсёды клапаціцца пра чалавека працы, надалей сябраваць з Расеяй і даваць адпор Захаду разам зь ягонай цывілізацыяй.
Радыё спыніць нельга. Аляксандар Лукашэнка сустракаецца з выбаршчыкамі ўжо пятую гадзіну. За гэты час мяне на прэзыдэнцкай дарозе канчаткова апаноўвае лацінаамэрыканскі настрой. Я думаю пра падабенства іхных і нашай дыктатуры. I калі ён распавядае пра сваё званьне падпалкоўніка, якое не замінае яму надзяваць маршальскі мундзір — гэта гучыць, як росьпіс, як шчырасьць, што выклікае на памяць радкі з Маркесавай «Восені патрыярха»:
«I тады ён ледзь прачыніў дзьверы сваёй патаемнай спальні і, гледзячы ў шчыліну, убачыў у залі паседжаньняў сваё мёртвае цела, аточанае запаленымі сьвечкамі, сваё мёртвае цела, апранутае багацей за любога зь нябожчыкаў Рымскіх Пап на працягу ўсёй гісторыі каталіцтва, аднак вусьціш і сорам уразілі яго, калі ён глядзеў на тое цела, уласнае ягонае цела, што патанала ў кветках, з тварам, белым ад пудры, з нафарбаванымі вуснамі, з скасьцянелымі рукамі капрызьлівай какеткі, складзенымі на пакрытых бранёю рэгаліяў грудзях, цела, апранутага ў прыдуманы кімсьці спэцыяльна для нябожчыка мундзір Генэрала Сусьвету, зь дзясяткам яркіх сонцаў на пагонах...»
Новыя пяць гадоў ягонага кіраваньня ўяўляюцца цэлай вечнасьцю, як ужо вечнасьцю па-
даюцца гады мінулыя. Верагодна, іх ня сем. I ён мае рацыю, калі кажа, што за гэтыя сем пражыў усе трыццаць ці, як мінімум, дваццаць пяць. Я зноў згадваю лацінасаў, якія навучылі нас, што дыктатура вымяраецца не гадамі, a вечнасьцю. Бо гэта спынены час — аднастайны і нязьменны. Ён — заўсёды.
Тым часам у радыё нейкая жанчына распавядае пра Пятра Міронавіча Машэрава, і я думаю пра невыпадковасьць таго, што гэтая прэзыдэнцкая дарога, па якой еду, носіць імя Машэрава. «Ды вы, Аляксандар Рыгоравіч, ад Пятра Міронавіча і крохі пабралі», — кажа кабета нешта з такім вось сэнсам і пры бурных воплесках залі. Словам, поўная пераемнасьць. Асабіста для мяне, калі зазіраць туды, у часы да Машэрава, дык ужо не ва ўласную памяць, а хіба што ў кнігі. Сапраўды, цэлая вечнасьць. I неістотна — пяць гэта гадоў ці дваццаць пяць.
Раман пра вечнасьць дыктатара — «Восень патрыярха» Габрыэля Гарсія Маркеса ўпершыню ў Савецкім Саюзе быў перакладзены якраз у Менску і якраз у часы Машэрава. Зрабілі гэта Валянцін Тарас і Карлас Шэрман. Але тады наўрад ці хто думаў пра Машэрава. Разуменьне таго, з чым насамрэч мы маем справу, і наколькі менавіта нас гэта ўсё тычыцца, прыходзіць у поўным аб’ёме толькі сёньня, перад новай пяцігодкай вечнасьці. Сёньня гаворка пойдзе пра стаўленьне да дыктатуры ў лацінаамэрыканскіх і беларускіх пісьменьнікаў — у чым яно падобнае і ў чым адрознае.
«На зыходзе тыдня сьцярвятнікі-грыфы разьдзёрлі мэталёвыя ваконныя сеткі, праніклі праз гаўбец і вокны ў прэзыдэнцкі палац, узмахамі крылаў скаланулі ў палацавых пакоях задушнае паветра застаялага часу, і ў панядзелак на сьвітанку горад ачомаўся нарэшце ад векавога летаргічнага сну, у які ён быў пагружаны разам са сваёй ператворанай у гнільлё веліччу; толькі тады мы насьмеліліся ўвайсьці, і ня трэба было аблогаю браць крапасныя сьцены, да чаго заклікалі адныя, самыя сьмелыя, альбо тараніць дышламі валовых павозак парадны ўваход, як прапаноўвалі іншыя, бо варта было толькі дакрануцца, як самі сабою расчыніліся браняваныя вароты, якія ў слаўныя для гэтага будынку часы выстаялі пад ядрамі Ўільяма Дэмпіра, і вось мы ступілі ў мінулую эпоху і ледзьве не задыхнуліся ў гэтым агромністым, ператвораным у руіны барлогу ўлады, дзе нават цішыня была лядашчай, сьвятло хісткім, і ўсе прадметы ў гэтым хісткім, прывідным сьвятле адрозьніваліся няясна...»
Габрыэль Гарсія Маркес. Восень патрыярха
Беларуская літаратура не нарадзіла нагэтулькі магутнага раману пра дыктатара. Дакладней, пра свайго дыктатара. Дакладней, пакуль не нарадзіла. I каб зусім ужо дакладна — беларуская літаратура не напісала пакуль пра сваіх людзей ва ўмовах сваёй дыктатуры. Чаму? Найперш таму, што, у адрозьненьне ад лацінасаў, яна не хацела мірыцца з жыцьцём пад уціскам. Яна, вядома, шмат казала пра
дыктатуру, але гэта былі хутчэй засьцярогі ад магчымае сытуацыі, чым ад таго, што ёсьць насамрэч. Пісьменьнікі ўяўлялі сябе палітыкамі і прарокамі, ад якіх залежыць зьмена палітычнае і грамадзкае сытуацыі. Вось яшчэ трохі — галадоўка ў парлямэнце, і яшчэ — Чарнобыльскі шлях, і яшчэ — заявіць на ўвесь сьвет пра брутальныя арышты, альбо — самадзейныя прэзыдэнцкія выбары і байкот парлямэнцкіх — здаецца, яшчэ зусім трохі падналегчы, і нашая праўда пераважыць, перацягне. I так з дня ў дзень, зь месяца ў месяц. Аднак, нічога не зьмянялася. I яны зноў шукалі новага спадзеву. А раптам спрацуе заява дзяржсакратара, а раптам Ельцын, а раптам Пуцін. Усё, здавалася ім, можа вырашыцца за хвіліны. I так сем гадоў. Гэткі быў погляд беларускага творцы. Ня дзіва, бо менавіта творцы ў нас былі завадатарамі і перастройкі, і незалежнасьці.
Лацінасы пазіралі, як дзеці. Сьвет навокал такі, які ён ёсьць — несправядлівы, грубы, улада хамская, жорсткая. Верагодна, некалі, празь вечнасьць, яна зьменіцца на іншую, але мы жывем і пішам цяпер — мы дасьледуем свайго чалавека менавіта ў такіх умовах.
КНІГІ ОНЛАЙН
