Вострая Брама
Сяргей Дубавец
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 520с.
2005
XXI
стагодзьдзе
о н W
•н
XD
•н ю
Сяргей Дубавец
Вострая Брама
Сяргей Дубавец
Вострая Брама
беларускі культурны кантэкст на мяжы стагодзьдзяў
Выбраныя перадачы Радыё Свабода (1997—2004)
Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода
Сяргей Дубавец. ВОСТРАЯ БРАМА. (Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе). — Радыё Свабодная Эўропа/ Радыё Свабода, 2005. — 520 с.
Мастак Генадзь Мацур
Карэктар Аляксандра Макавік
Фота на вокладцы Дзяніса Раманюка
«Вострая Брама» — супольны праект Радыё Свабода і рэдакцыі газэты «Наша Ніва». У 1998 годзе перадача была ўганараваная прэміяй імя Алеся Адамовіча Беларускага ПЭН-цэнтру. У цяперашняе выданьне ўвайшлі выбраныя скрыпты.
ISBN 0-929849-09-4
Звон Вострае Брамы
У Вострай Браме звону няма. Але хто мае прымач, чуе «Вострую Браму» ўжо восьмы год — кожны тыдзень, у нядзелю ўвечары, у Беларусі й Сібіры, Амэрыцы і Аўстраліі слухачы ловяць акорды Брамса, якія адкрываюць перадачу.
У паўвекавой гісторыі «Свабоды» «Вострая Брама» стварае прэцэдэнт — маратон аднаго аўтара, які мае паўгадзіны этэру і свой погляд на сьвет. Гэта сьвет, дзе мінулае яшчэ не мінула, дзе сапраўднасьць шукае сваё аблічча, дзе самыя простыя рэчы выглядаюць няпэўнымі, бо адсутнічаюць каардынаты нормы.
«Вострая Брама» аднаўляе кантэкст — нацыянальны, эўрапейскі, агульначалавечы.
«Вострая Брама» робіцца ў Вільні — зь любога іншага месца рабілася б іншая перадача. Віленскі погляд дае адчуваньне, якой была і якой можа стаць беларуская Беларусь.
Калі ў сэрцы трывога і жах за радзіму, першым, што ўспомніў паэт, стала Вострая Брама.
На пераломе стагодзьдзяў Сяргей Дубавец вяртае Вострую Браму ў Беларусь.
Аляксандар Лукашук, Радыё Свабода, Прага
Зьмест
Звон Вострае Брамы. АЛукашук | 5
Вострая Брама і Курган Славы. Як іртуць і вада | 8
«Ружовы туман». Сацрэалізм | 15
Рэспубліка Радзіма. Імя краіны | 21
Крыху нянавісьці для паўнаты жыцьця.
Падарожжа у Лёндан | 25
Сьвятло, зашыфраванае ў смузе.
Падарожжа ў Вашынгтон | 33
Маўчаньне паэтаў | 43
Панарская бітва(1831) | 49
Літаратура-пракуратура | 58
Жыды: апраўданьне імя | 63
Мова-2000. Наватворы 20 cm. | 72
«Сказ пра Лысую гару» | 81
100 гадоў Наталі Сарот | 93
Яцак Крышталевіч — гарадзкі вар’ят | 102
Загадка Караткевіча | 113
Друскенікі ў лютым | 121
Падарожжа ў 20 стагодзьдзе | 133
Пасаджэньне на кол (1) | 145
Пасаджэньне на кол (2) | 156
Джэром Сэлінджэр. «Лавец у жыце» | 165
Цэнзура | 174
«Восень патрыярха» | 184
Амэрыканская трагедыя. 11 верасьня 2001 г. | 197
Магіла Каліноўскага | 210
Кен Кізі. Беларусізацыя Амэрыкі | 220
Дзіцячыя хаўтуры. Фэномэн безэмацыіінасьці | 228
Сюжэт пераўвасабленьня: Пэгі Лі | 238
Нацыя паэтаў і яе хросныя бацькі | 243
«Дон Кіхот» — найлепшая кніга на ўсе часьі | 258
Стаянка першага чалавека | 267
Грошы | 281
Элвіс Прэсьлі | 291
«Крывавае сьвята» | 301
Алесь Адамовіч | 308
Менск: горад, складзены зь вёсак | 320
«Рэспубліка-партызанка» | 341
Тодар Кляшторны | 353
Натальля Арсеньнева. Таямніца творчасьці | 367
Натальля Арсеньнева. Доры | 376
Лукаш Бэндэ. Даносчык праўды | 387
Марцін Кухта | 398
Аляксандар Салжаніцын. Жыць без ілжы | 408
Апраўданьне Антона Луцкевіча | 422
Невядомая вайна | 433
Тайна Мярлінскіх хутароў | 442
Зьмест «Вострае Брамы» за сем гадоў | 452
Паказальнік асобаў | 498
этэр 12 кастрычніка 1997 г.
Вострая Брама і Курган Славы
Мы крочым праз вострыя брамы, якія ўтварае пара дарагая, мая залатая пара.
Але нас ня золата вабіць, што ўрэшце абернецца бруднай іржою і гноем, а готыка голых таполяў, што рукі скрыжоўваюць недзе ля самага шэрага, шэрага, шэрага неба.
Мы рушым праз новыя вострыя брамы старыя, як некалі, поруч, і вера вяртаецца нам, і нешта нам кажа, што мы не адзіныя ў сьвеце.
Тацяна Сапач
Вострае Брамы ў «Энцыкляпэдыі архітэктуры Беларусі» няма. Гэты помнік дойлідзтва 16 стагодзьдзя на ўезьдзе ў старую Вільню апынуўся за адміністрацыйнай мяжой краіны. Сёньня гэта Вільнюс, Літоўская Рэспубліка. Разам з тым Вострая Брама застаецца цэнтральным вобразам беларускай сьведамасьці, культуры, паэзіі. Нездарма адзін з нашых нацыянальных гімнаў ужо ў трэцім радку згадвае пра яе:
Толькі ў сэрцы трывожным пачую За краіну радзімую жах, — Ўспомню Вострую Браму сьвятую I ваякаў на грозных канях.
Максім Багдановіч
Прызнацца, я доўга шукаў якіх іншых архітэктурных сьвятыняў з гэтага шэрагу — тых, што згадваліся і апяваліся б у беларускай клясычнай паэзіі гэтаксама часта, як Вострая Брама. У выніку шэраг намаляваўся незвычайны: касьцёл Сьвятой Ганны, Замкавая гара, званіца Сьвятога Яна... — усё Вільня, спрадвечная сталіца краю. Яшчэ, можа быць, Полацкая Сафія або Наваградзкі замак разглядаюцца як унівэрсальная беларуская сымболіка. Але на паўнавартасную паэтычную анталёгію можа прэтэндаваць толькі Вострая Брама, у якой месьціцца цудатворны абраз Божае Маці, аднолькава дарагі як для каталікоў, так і для праваслаўных.
...Твар то збляднее, то зробіцца ў плямы...
Стане прад маткай сьвятой з Вострай Брамы,
Просіць: «Прачыстая, згінуць ня дай, Гора адкінь, ад бяды захавай!» —
гэтак Алесь Гарун распавядае пра пакуты гераіні свае «Засьцянковае аповесьці». На мяжы 19 і 20 стагодзьдзяў абразкі Вастрабрамскай Божай Маці былі ў хатах па ўсёй Беларусі — як галоўны абярэжны знак. Яшчэ ў канцы мінулага стагодзьдзя Янка Лучына апісаў такі абразок у сваіх «Паляўнічых акварэльках з Палесься»:
Гаспода вось. На градцы посуд. Чыста ў хаце. Абраз з выявай Божай Вастрабрамскай Маці На покуці ў вянку...
Але найчасьцей апявалі ў нас гэтую сьвятыню каталікі, паэты-ксяндзы:
0, Маці Божая, што ў слаўнай Вострай Браме, Як зорка ясная, нам сьвеціш заўсягды... —
пачынае сваю «Малітву» Андрэй Зязюля. У іншага паэта-сьвятара Казімера Сваяка верш на гэтую тэму — адзін зь лепшых у творчым даробку:
Вастрабрамска Маці Божа Краска чыстая, прыгожа. Міласэрдзе Твае волі Сьвеціць Вільні у нядолі.
Уся Цябе Русь славіць Бела I Літва і Польшча цэла, Бо Ты маці міласьціва, Сваім дзеткам дабратліва...
Сьвятыня краю магла служыць для паэтаў і проста адметным будынкам, і тапаграфічным арыенцірам у горадзе, як, напрыклад, у Міхася Кавыля. Ён усю ноч шпацыраваў з каханаю па Вільні, а разьвіталіся яны раніцою каля Вострай Брамы. Такіх згадак у беларускай паэзіі шмат. Мяне ж цікавяць сапраўдныя паэтычныя пэрліны, якія запамінаюцца адразу і назаўсёды. Адзін з такіх твораў належыць пяру Алеся Салаўя, які ў 1944-м разьвітваўся зь Вільняй, яшчэ ня ведаючы, што астатняе жыцьцё яму давядзецца пражыць у Аўстраліі. Верш называецца «Ля Вострай Брамы»:
I прашчуры схілялі тут галовы... Мінаю я праход Яе сьвяты, а вусны шэпчуць дабравесьця словы: — Сьвятая Ты!
За Ёй — і старадаўная сталіца мае радзімы ў чарах пекнаты. Ізноў табе прыехаў пакланіцца — — Сьвятая Ты!
У вершы іншай эмігранткі, Натальлі Арсеньневай, Вострая Брама ўяўляецца індульгенцыяй, прошчай. А ірваная музыка верша гучыць роспачна і зусім непадобна на звычайна мэлядычныя творы паэткі:
Выходжу й гукаю, гляджу, выглядаю — нямашка... У ходзішча шчырбах каштанавы тае сьнег. Праз дошкі кастрывыя крыва ўсьміхаюцца крамы.
(На яве ўсё гэта? У сьне?)
Чыйсь крок невясёлы і важкі. — Дзе Вострая Брама?
— Нямашка.
Кажучы пра нацыянальныя сымбалі, што апетыя беларускай паэзіяй, я да часу ня згадваў савецкіх вершаў. Там мы знойдзем індустрыйны Менск, гіганты прамысловасьці, якія цяжка ўпісаць у шэраг нацыянальных сьвятыняў, а найперш — Хатынь і Курган Славы. У савецкай сыстэме каардынат уласна беларушчына пачынаецца зь мінулай вайны. Гэтаксама як дзень незалежнасьці сёньня прызначаны на дату вызваленьня Менску ад немцаў.
Дзьве сыстэмы сымбаляў: Вострая Брама і Курган Славы — як іртуць і вада, ніякім чынам не спалучаюцца, не ўзаемапранікаюць. Немагчыма ўявіць сабе паэтычны твор, дзе б згадваліся абедзьве гэтыя сьвятыні. Як, зрэшты, немагчыма ўявіць сабе верш Максіма Багдановіча пра Хатынь. Тут нам адкрываецца глыбокі раскол нацыянальнае сьвядомасьці. Напэўна, нават больш глыбокі, чым падзел на канфармізм і нонканфармізм, савецкую і несавецкую беларускую культуру. Верш пра Курган Славы цалкам мог напісаць Янка Купала, бо «курган» — ягонае слова, назва хрэстаматыйнай паэмы і скразны вобраз усёй ягонай паэзіі. Але пра Вострую Браму Купала не пісаў ніколі. Дый вершы пра Вільню ў яго выходзілі нейкія непаважныя, гратэскавыя...
Над Вяльлёй-ракой, Па гары крутой
Туман сьцелецца;
Hi то лом-ламок, Hi то дом-дамок
Там віднеецца...
Найлепей вытлумачвае такія адносіны да Вільні і Вострае Брамы Міхась Машара ў сваёй паэме «Падарожжа». Часам можна пачуць думку, што менавіта такі падыход — сапраўды беларускі, народны.
Іду далей... вось Востра-брама.
Зьнімаю шапку (трэба тут).
Малітвай раньняю сабраны Каля муроў таўпіцца люд.
Я не малюсь мурам і тайнам Незразумелым і пустым.
Мой Бог ■— такі прасты, звычайны, Але магутны і жывы.
Яго аўтар — лясы і поле, Яго сялібай — даль і шыр, I гай зялёны на прывольлі Шуміць імшой, як манастыр.
I я малюсь Яму з калосьсем,
I я малюсь Яму з травой, I ў веснашумаў адгалосьсі Гуторыць часта Ён са мной.
Вось у чым справа. Тое, што ў нас называлі народнасьцю ў дачыненьні да літаратуры — гэта насамрэч дух паганства. Вострая Брама і Курган Славы ўступаюць у этычны і эстэтычны канфлікт менавіта як хрысьціянская і паганская сьвятыні. Можна працягнуць гэтую палярызацыю на ўсё, што сёньня адбываецца ў
Беларусі. Ледзьве абазначыўся ў нас эўрапейскі, хрысьціянскі тып цывілізацыі, як зараз жа быў зломлены і адмоўлены рэваншам паганства.
Падзел сьвядомасьці паміж Вострай Брамай і Курганам Славы можна разглядаць таксама як падзел паміж арыстакратычнымі і пралетарскімі стэрэатыпамі, паміж культурай сэрца і стыхіяй душы. Праекцыя гэтага ўнутранага расколу праглядаецца ў беларускіх палярызацыях «захад — усход», «каталіцызм — праваслаўе». Вынікі гэтага падзелу — у неаб’яднанасьці свайго. Калі цётка гаворыць «па-нашаму», але не прызнае, што па-беларуску. Калі намэнклятура адчувае проста фізычную няпрыязь да фактаў і асобаў нацыянальнай гісторыі і культуры. Калі народ хоча жыць як жыве, але пры гэтым не згаджаецца абазначыць стан краіны як незалежную Беларусь і галасуе за СССР.
КНІГІ ОНЛАЙН
