Вострая Брама
Сяргей Дубавец
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 520с.
2005
Вось выснова са зводкі ад 23 ліпеня: «Беларусаў нельга справакаваць на пагромы жыдоў». I далей, праз тыдзень: «у Менску не назіраецца ярка выражанага антысэмітызму». Але «немцы працягваюць масавыя рэпрэсіі сваімі сіламі з прыцягненьнем паслугачоў, дастаўленых зь Літвы і Ўкраіны». «Інсцэніраваць пагромы супраць жыдоў дагэтуль у зьвязку з пасіўнасьцю... беларусаў аказалася немагчыма».
«Падобнае заключэньне, — піша Аркадзь Лейзераў, — неаднаразова ўтрымліваецца і ў іншых дакумэнтах акупацыйных уладаў і іхных органаў. Менавіта з гэтай прычыны яны выкарыстоўвалі для пагромаў літоўскія і ўкраінскія фармаваньні. Заўважым, што апошняя акалічнасьць не дасьледавалася ў савецкай навуковай літаратуры пра вайну», — завяршае сваю думку дасьледчык.
Севярын Квяткоўскі:
Хтосьці аднойчы параўнаў сьвядомых беларусаў з жыдамі. Маўляў, гэткая ж культурная меншасьць. Параўнаньне прымусіла задумацца. Калі я на пачатку 1990-х пачуў песеньку Андрэя Мельнікава пра «Гэбрайскі швадрон», дык быў зьдзіўлены зь дзьвюх прычынаў. Папершае, з таго, што і ў нас было сваё анты-
бальшавіцкае змаганьне за незалежнасьць, a па-другое, з вобразу ваякі-жыда, які ліха махае шабляй. У абодвух выпадках інфармацыя пярэчыла савецкаму школьнаму вобразу «памяркоўных» прыгнечаных людзей.
Упершыню непрыгнечаных, узброеных жыдоў я пабачыў у тэлепраграме «Время». Але ж гэта былі «ізраільцяны». Што да непрыгнечаных беларусаў, іх я пабачыў значна пазьней, напрыканцы 1980-х, затое не ў тэлевізары, a ў жыцьці. Як усе савецкія «акцябраты», я ўжываў слова «жыд» як сынонім «скнары», вядома, у расейскай вэрсіі. Як большасьць, са зьдзіўленьнем даведаўся, што гэтае слова мае «нацыянальную афарбоўку». Але ў чым сакрэт — доўга ня мог уцяміць. Бо ж мой аднаклясьнікжыд размаўляў, як усе, насіў піянэрскі гальштук, як усе, кідаўся сьняжкамі, як усе. Колер валасоў? Дык у дзяўчынкі-палестынкі, што вучылася ў нашай школе, яны былі яшчэ больш чорныя й курчавыя. Раскрыў таямніцу артыкул з энцыкляпэдычнага даведніка «Беларусь»: «Сучаснае расьсяленьне яўрэяў мае дыспэрсны характар, асаблівых адрозьненьняў ад насельніцтва, сярод якогаяны жывуць, няма».
Жыхары БССР прыблізна ў адзін перабудовачны час пачалі цікавіцца тымі самымі «адрозьненьнямі», якія канчаткова губляюцца ў паваенны час савецкай індустрыялізацыі. Мяркую, тады шмат хто з жыдоў пакутаваў ад сваёй спадчыннай картавінкі, гэтаксама, як беларусы ад спадчыннага «чэканьня», ды ад іншых нацыянальных «анахранізмаў». Ці думалі тыя жыхары БССР, што іхныя ўнукі пач-
нуць упарпга вывучаць «анахранічныя» мовы, кніжкі, песьні?
Як бы там ні было, жыды зь Беларусі зьехалі. У адной спрэчцы, дзе мне талдычылі пра тое, што «жыды пазаіімалі ўсе кіраўнічыя пасады ў культурных установах», я сказаў, што ўсіх зьехаўшых жыдоў памяняў бы на прыехаўшых расейцаў. Пазьней я зразумеў, што не зусім быў шчырым. Я казаў пра тых жыдоў, што мелі свае «адрозьненьні», а значыць, паважалі нашыя.
Ці можна вінаваціць чалавека за жаданьне зьехаць зь беднай краіны, дзе пануе дыктатура, у багацейшую, дзе слова «жыд» азначае толькі адно — нацыянальную прыналежнасьць? Я далёкі ад думкі, што большасьць беларускіх савецкіх жыдоў ехала ў Ізраіль з прычыны сваёй вялікай нацыянальнай сьвядомасьці. Але. Прыяцель-жыд, які калісьці ў Коўне загаварыў пабеларуску, бо не хацеў перад «эўрапейскімі» літоўцамі выглядаць саўком, распавёў мне такую гісторыю. Пра свой шок, калі ў першы тыдзень знаходжаньня ў «абяцанай» яму «зямлі» ў невялікай краме ў Хайфе ўбачыў плякат — «У нас можна казаць па-беларуску». Гаспадыня крамы аказалася былой настаўніцай белмовы з Бабруйску. Яны сустрэліся як суайчыньнікі за мяжой. Дарэчы, прыяцель стаўся грамадзянінам Ізраілю, але вярнуўся жыць у Беларусь, на Радзіму.
У адрозьненьне ад жыдоў, наша «Абяцаная Зямля» ляжыць у нас пад нагамі. I беларусамі мы можам быць толькі на ёй. I калі ў нашых
крамах зьявяцца шыльдачкі «кажыце па-беларуску», вернуцца і нашыя жыды.
Беларусь без жыдоў і Беларусь безь беларусаў — гэта тоеснасьць. I калі вы шукаеце ў Менску асаблівае духоўнасьці гораду і не знаходзіце, калі вы спрабуеце адчуць дух Вялікага Княства і не адчуваеце, калі ў вас не заладжваецца гаворка з палякам, літоўцам або ўкраінцам, я магу дапусьціць, з-за чаго гэта, і якая зьвязка выпала з колішняе супольнасьці. Зь іншага боку, з жыдамі і яшчэ хіба з татарамі, у гэткай разнастайнасьці і побач з прыкладамі тыранічных дзяржаваў наша колішняе Вялікае Княства нагадвала Амэрыку часоў стварэньня найстарэйшай у сьвеце канстытуцыі. Можа, таму паўстаў у нашым краі ўжо ня надта зразумелы сёньня фэномэн талерантнасьці...
Але іх няма. Няма і нас. I калі яны зьехалі зь незапатрабаванымі ізумрудамі нашай супольнай духоўнасьці, дык мы пакінулі сабе ад іх адно голы і ні на чым не ўгрунтаваны антысэмітызм і калхозную беднасьць духу. 3 тым і засталіся, бясконца задоўжыўшы свой шлях да саміх сябе. Статыстычны беларус не пачуваецца гаспадаром у сваёй краіне ў тым ліку і таму, што жыве не ў Беларусі, а ў чужой пакінутай паласе аселасьці.
этэр 30 студзеня 2000 г.
Мова-2000
Калега неяк згадаў, што бачыў у адным амэрыканскім музэі факсавы апарат 1918 году. Гэта акурат таго часу, калі рэвалюцыйны матрос у Расеі браў тэлеграф, каб дабрацца да доўгіх папяровых стужак і тэлеграфаваць Леніну. А ў Амэрыцы, бачыце, ужо пасылалі факсы.
А яшчэ мне давялося ў рэдакцыі газэты «Вашынгтон пост» бачыць лінатып канца 19 ст. — такі самы, на якім яшчэ ў 1980-я гады рабіліся ў нас усе газэты. Цалкам магчыма, што і сёньня застаўся дзе-небудзь такі — у раённай ці заводзкай шматтыражцы.
Лінатып — гэта друкарская наборна-адлівачная машына, помнік тэхнічнай цывілізацыі, робат з рукамі, страўнікам і ротам... Вось балванка сплаву апускаецца ў кацёл, тым часам клявіятура набірае латунныя літаркі-матрыцы ў радок. Матрыцы зь лязгатам лятуць аднекуль зьверху, з «барабанаў». I вось радок сабраны. Жалезная рука засоўвае яго ў пашчу лінатыпу, дзе радок адліваецца ў мэтал. Нешта сярэдняе паміж робатам-цацкай і робатам-касьмічным прыхаднем. Адно, што перасоўвацца самі лінатыпы ня ўмелі. Можа, з-за гэтага і вымерлі. Як дыназаўры навукова-тэхнічнага прагрэсу. Разам зь імі выйшла з ужытку і іхнае імя.
А пачаў я з факсу і лінатыпу — гэтых сымбаляў цывілізацыі, каб сказаць, што 20 стагодзьдзе ў беларускай мове не адлюстравалася,
не ўвайшло сваімі рэаліямі і зьявамі ў яе тканіну і кантэкст. Усе здабыткі цывілізацыі, якіх за мінулыя сто гадоў была процьма, мы называем запазычанымі словамі, чужымі нам паводле духу і літары. Гэтыя словы не належаць мове. Яны ёсьць, а могуць і ня быць, бо яны ёсьць і ў іншых мовах — у расейскай, празь якую да нас прыйшлі, або ў ангельскай ці нямецкай, у якіх, як правіла, нараджаліся. Але аб’ём такой незасвоенай лексыкі ў беларускай мове расьце, нібы тое чужароднае цела, выцясьняючы ўсё астатняе, сваё. Бо расьце вакол нас колькасьць новых цывілізацыйных выгодаў. Усё болыпая частка моўнага цела замяняецца пратэзамі.
Так адбываецца зусім не таму, што беларускія навукоўцы нічога не далі сусьветнаму навукова-тэхнічнаму прагрэсу. 3 гэтым якраз праблемаў няма, пачынаючы яшчэ з 19 ст., калі ўвогуле не зь сярэднявечча, і сканчаючы сёньняшнім днём. Але мова прагрэсу ні тады, ні цяпер — не беларуская. I ў гэтае зьявы прычына ўжо чыста палітычная. А менавіта — русіфікацыя, у яе самых падступных праявах.
Пачнем са слоўніка, які дасьць нам магчымасьць увачавідкі агледзець лексычную карціну. 3 артаграфічнага школьнага слоўніка беларускай мовы, у якім 20 ст. не адлюстравалася амаль ніводным беларускім словам.
Ёсьць, праўда, хрэстаматыйныя выключэньні, але іх, здаецца, усяго два. Гэта слова цемрашал, якім Кандрат Крапіва пераклаў расейскага мракобеса, і слова хмарачос, якім не без насьмешкі пераклалі расейскі небоскреб —
найперш амэрыканскую на той час зьяву. Праўда, са зьяўленьнем легальных праамэрыканскіх настрояў у беларускамоўнай публіцы, зьявіўся і больш лагодны, паэтычны нават тэрмін. Хмарачосы сталі называць небасягамі.
У школьным артаграфічным слоўніку маю ўвагу прыцягнулі тэрміны, якія пачынаюцца з «электра». Вось электрапыласос. Цікава, мы ніколі яго так не называлі. Магчыма, існавалі і нейкія іншыя пыласосы — мэханічныя, напрыклад, ці пнэўматычныя. Нехта надзімае мяхі, а нехта другі соўгае шчоткай па падлозе. Або — электрапрайгравальнік. Я так разумею — гэта пра вінілавыя адаптары, якія сышлі ў нябыт, на масавым, прынамсі, узроўні. Беларуская мова нават не пасьпела ўсё гэта засвоіць, а яно ўжо і зьнікла. Электракамбайн, электралямпа, электратранспарт — проста заварожвала нашых людзей гэтае электраяшчэ ў сямідзясятыя. Падобна, як сёньня заварожвае прыстаўка эўра-: эўрарамонт, эўрашыбы, эўрадзьверы... Ажно тая заварожанасьць зьнікла кудысьці, саступіўшы месца іншым страхоцьцям з будучыні. I яшчэ раз пацьвердзіўшы, што навукова-тэхнічны прагрэс — гэта толькі вонкавая праява, інфраструктура, якая не зьмяняе і ня зьменіць сутнасьці чалавека. Ажно мова, што ні кажы, мусіць засвойваць тэрміналёгію гэтага самага прагрэсу.
Вось цяпер — усеагульная кампутарызацыя. Гэта ці не кампутары мы яшчэ ўчора называлі ЭВМ — электронна-вылічальная машына? Якінебудзь файл палякі называюць «плік», а мы кажам — файл. Пры гэтым можна заўважыць,
што ўсе праграмы ў менскіх карыстальнікаў — як правіла, расейскамоўныя. Што Ўіндаўз, што Інтэрнэт Эксплорэр, што Ўорд. Хоць уласна расейскага ў іх няшмат. Кажуць: ты працуеш на пісі, а я — на макінтошы. Што тут расейскага? А вось што — добраахвотны выбар. Бо калі няма свайго, чаму не карыстацца арыгіналам — ангельскімі праграмамі? Спытайцеся пра гэта, і вам хто-небудзь абавязкова адкажа рытарычным прэзыдэнцкім «А зачэм?»
Што ЭВМ, што ВЦСПС у школьным слоўніку выглядаюць аднолькава, як рэчы аджылыя, забытыя, а ўжо цяперашняму школьніку і незразумелыя.
Ці можам мы суцяшацца тым, што празь дзясятак гадоў забудзецца і ўсё гэта? А можа, і яшчэ раней. Давайце падумаем. Можа, захаваць мову на ўзроўні спрадвечнай лексыкі і не псаваць яе наватворамі? Урэшце, тое, што не зьмяняецца, не разьвіваецца, ніколі й не памірае.
А можа, гэта значыць, што тэхнічная цывілізацыя не прыняла нас? Ці што мы не прынялі яе? I яшчэ: ці трэба культуры засвойваць тое, што прамінае з часам? Магчыма, наша беларуская бязьдзейнасьць у гэтай справе дасьць нам нейкія дывідэнды ў будучыні?
КНІГІ ОНЛАЙН
